محله جلفای اصفهان-Jolfa Neighborhood

Jolfa Neighborhood


جلفای اصفهان يكي از مناطق مديريت شهر اصفهان است كه بناي آن از زمان شاه عباس بوده (1606 ميلادي) و در جنوب شهر واقع شده است. از نخستين روزهاي تكوين اين شهرك ارمنينشين،پنج محله به نامهاي ميدان بزرگ، ميدان كوچك، هاكوپجان يا يعقوبجان و يا محلهي حصيربافها، چهارسوق قارا كل تشكيل دهندهي اين شهرك نوبنياد عصر شاه عباس بوده است و ساكنين آنها را جلفاييان آذربايجان تشكيل ميدادند. در دوران

سلطنت شاه عباس دوم بر وسعت آن اضافه شد و او دستور داد كه ارامنهي داخل شهر كه در شمسآباد و عباسآباد هم سكونت داشتند به جلفا منتقل شوند (1655 ميلادي) محلهي زرتشتيان كه در نزديك جلفا و بدان پيوسته بود، به ارامنه تحويل داده شد و چون شغل اغلب مهاجرين جديد حجاري بود و به همين دليل اين محله به نام سنگتراشان ناميده شد كه هنوز هم به همين نام است. به دنبال اين توسعهي شهري، دو محلهي ديگر يعني كوي ايروانيها (ايروان) و محلهي تبريزيها كه ساكنين آنها از دو شهر فوقالذكر آمده بودند به وجود آمد. محلات جديدالاحداث در جنوب و جنوب غربي جلفاي قديم شكل گرفت و آنجا را جلفاي نو گفتند و بعدها اين اسم به همهي جلفا اطلاق گرديد. گزارش سياحان خارجي حاكي است كه جلفا از نظر اجتماعي و اقتصادي به دو منطقهي متفاوت قابل تفكيك بوده (جلفاي قديم و جديد). جلفاي جديد را سه محلهي سنگتراشان، ايروانيها و تبريزيها تشكيل ميداد كه ساكنين آن در مقايسه با جلفاي قديم كم بضاعتتر بودند و كليساها و خانه اغلب ساده هستند. در منابع فارسي اسم جلفا به صورت "جولاه" و در زبان ارمني آن را "جوغا" ميگويند. قبل از ورود ارامنه به اصفهان، زمينهاي كشاورزي از املاك سلطنتي به شمار مي رفت كه در سال 1618 ميلادي ضمن فرماني، به ارامنه واگذار گرديد و چون شبكه آبرساني آن از نهر و جويهاي كوچك و بزرگ تشكيل ميشد،با ايجاد شهرك جلفا، معابر عمومي را به طوري به وجود آوردند كه منطبق با حريم آبها باشد لذا پيچ و خم كوچهها خيلي زياد بوده و حتي توسعه ي جديد جلفا در نيم قرن گذشته و ادامه ي آن در حال حاضر، از حريم آبرساني مزارع تبعيت ميكند. جلفاي قديم داراي يك خيابان شرقي- غربي (خيابان نظر) بود و آن خيابان نيز دو دروازه در شرق و غرب داشت كه شبها بسته ميشد. دروازدهي غربي را سرقرازيان و شرقي را يمانيان ميگفتند. نام اين دو دروازه از دو خانواده ي معروف ارامنهي جلفا گرفته شده بود كه در احداث آن نقش داشتند. بعد از سقوط صفويان يعني با روي كارآمدن افاغنه، افشاريه، زنديه و به ويژه قاجاريه پيوسته از وسعت و جمعيت آن به شدت كاسته شد، به طوري كه اغلب ساكن و كليساهاي آن رو به ويراني نهاد و نيمي از آنها كاملا" از بين رفت، در يك قرن گذشته با روي كارآمدن سلسلهي پهلوي شهرنشيني در كشور دستخوش تغيير و تحول بزرگي گرديد و شهر با خيابانكشيهاي جديد كه منطبق با چهارچرخههاي موتوري بود، ساختاري فضايي جديدي را پيدا كرد.
در جلفا ايجاد خيابان نظر با جهت شرقي و غربي در سال 1314 ش و خيابان حكيمنظامي با جهت شمالي و جنوبي، جلفا را تقريبا" به چهار واحد جداگانه تقسيم كرد و پلهاي مارنان، فلزي و آذر ارتباط اين بخش شهري را با قسمت شمالي شهر برقرار كرد.جلفاي اصفهان درگذشته به صورت يك شهرك كاملا" مستقل و جداي از شهر اصفهان بوده و حتي فاصلهاي بين اصفهان و جلفا نيز وجود داشته كه از فضاهاي سبز و باغات و مزارع تشكيل شده بود، اما در نيم قرن اخير با توسعهي شهري، اغلب فضاهاي سبز به ساكن شهري تبديل گرديده است.

در گذشته مهارت ارامنه در تجارت ابريشم و صداقت آنان باعث شد تا بازرگانان ارمني در دارو ستد به موقعيتهاي بزرگي دست يابند و در اندك قدمي بسياري از آنان در زمرهي ثروتمندان اصفهان در آينده از اين زمان ساخت خانههاي مجلل با تالارهاي زيبا منقوش به تابلوهاي نفيس و فرشهاي عالي و صندليهاي مزين به آب طلا و نقره و ... هم آغاز شد. زيبايي اين خانهها آنچنان برخي از خارجيان را تحت تأثير قرار داده كه يكي از آنها مينويسد ... "برخي از آنها چنان باشكوه و عالي است كه ميتوان آنها را در رديف قصرها و كاخهاي سلطنتي به شمار آورد" ...

بر اساس نوشته مورخين و محققين اين آزادي و رفاه در تمام دوران صفويه ادامه داشت و ارامنه در اين مدت در نهايت امنيت و آزادي توانستند كليساهاي متعددي بسازند و به مراسم مذهبي خود بپردازند.هنگامي كه "پيترودولاواله" سياح ايتاليايي از جلفا بازديد كرده، 10 كليسا و به روزگار سزآرام اولئاريوس 12 كليسا و در زمان مسافرت تاورينه 15 تا 16 كليسا، شاردن 30 كليسا، در جلفا داير بوده است. جمعيت جلفا نيز روز به روز افزون ميشد، چنان كه بر اساس ارقام ارائه شده جمعيت جلفا در آغاز قرن 11 هجري بين 5000 تا 10000 نفر بوده است در اوايل سلطنت شاه صفي (جانشين شاه عباس) به 15000 نفر و در زمان شاه عباس دوم (جانشين شاه صفي) 20000 نفر و بالاخره در زمان جانشينان شاه عباس دوم به 30000 نفر رسيده است، ارنست هولستر كه در دوره قاجار در اصفهان زندگي كرده است و تعداد ارامنه ساكن در جلفا را در سال (1880 ميلادي) 2658 نفر ذكر ميكند كه در 380 خانه زندگي مي كرده اند.

با همه افول و تنزلي كه بعد از صفويه به جلفا حاكم شد هنوز نيز خانههاي قديمي و كليساهاي باشكوه ساختمانهاي آن يادآور عظمت اين محله زيبا و مهم تاريخي مي باشد.

در حال حاضر جلفا در حدود 6500ارمني را در خود جاي داده كه در محلات ميدان بزرگ- ميدان كوچك- محله چهارسوق- هاكوپيان- تارگل- محله سنگتراشها، تبريزيها و ايروان زندگي ميكنند از نظر تقسيمات شهري بخش پنجم شهر اصفهان به شمار ميرود و شعب برخي ادارات دولتي در آن مستقر هستند.

كليساي بيدخم

مهمترين كليساي تاريخي جلفا از دوره شاه عباس اول كليساي مشهور بيدخم يا "بيتاللحم" است. كه در ميدان جلفا و در مجاورت كليساي مريم واقع شده، اين كليسا به وسيله يكي از تجار ارمني به نام "خواجه پطرس" ساخته شده و در داخل آن تزئينات نقاشي و و تابلوهايي از زندگاني مسيح، موجود است. معماري و تزئينات داخل اين كليسا و تمام ديوارها و اطراف وو جوانب آن با تزئينات نقاشي به سبك ايراني و تابلوهايي كه نفوذ نقاشي ايتاليايي در آنها محسوس است و زندگاني مسيح را معرفي ميكند، تزئين شده و از ازههاي كليسا با كاشيهاي خشت هفترنگ آراسته شده است. در اين كليسا بيش از ساير كليساهاي جلفا نقاشي وجود دارد و از نظر كثرت طلاكاري كليساي منحصر به فرد محسوب ميشود. معماري كليسا و تزئينات طلاكاري آن كار استادان ايراني است و تابلوهاي نقاشي آن چنانكه ميگويند به وسيله هنرمندان ارمني و اروپايي نقاشي شده است. كتيبه سردر ورودي كليساي وانك در جانب غربي آن به خط ارمني طلائي رنگ بر زمينه كاشي خشت لاجوردي به سال 1104هجري در زمان سلطنت شاه عباس دوم و 1113هجري به پايان رسيده نوشته شده است.

كليساي مريم

ارامنه جلفا كليساي اولي خود به نام "هاكوپ" را كه بسيار كوچك بود وسعت دادند و كليساي بزرگتري به نام "مريم" بنا كردند. ساختمان اين كليسا چهار ضلعي و بدون ستون است. داخل اين كليسا داراي تزئينات نقاشي و تابلوهاي مذهبي است كه روي ديوارهاي گچي نقاشي شده و دوربين كتيبههاي آن به زبان و خط ارمني است. كتيبههاي تاريخدار مورخ به سال هزار و صد و هزار و صد و پانزده (سال ارمني) موجود است.

نقاشيهاي كليساي مريم از بهترين نمونههاي نقاشي كليسايي به شمار ميروند كه چهار تابلو آن در دنيز نقاشي شده و"گرافآقا" آن را به كليسا هديه كرده است. در يكي از تصاوير اين شخص با خانوادهاش در حال نيايش ديده ميشوند. در قسمت غربي كليسا مقبره "خواجه آوريك" واقع شده است. به نوشته "پترودولاواله" اين شخص از افراد خير و نيكوكار جلفا بود كه ثروت عظيم خود را در راه كليساسازي به مصرف رسانيد.

كليساي گيورك

بعد از كليساي هاكوپ كليساي گيورك هم در محله ميدان كوچك در رديف كليساهاي قديمي جلفا محسوب ميشود مردم جلفا اين كليسا را كليساي (غريب) مينامند داخل اين كليسا بسيار ساده است و فقط يك تابلوي نقاشي قديمي در قسمت محراب آن نصب شده ولي اهميت آن به داشتن ساختمان ديگري از بناهاي ضميمه كليسا است كه سيزده قطعه سنگهاي كليساي قديمي ارمنستان (اوج كليسا) كه ارامنه در موقع مهاجرت به اصفهان با خود همراه آوردهاند در اين محل به جاي گذاشتهاند و يكي از اماكن مقدسه ارامنه جلفا محسوب ميشود. در سردر اين كليسا در دوره سلطنت شاه سلطان حسين يك تابلوي كاشيكاري نصب شده كه تصوير حضرت مريم و مسيح و چند نفر ديگر را كه هدايائي آوردهاند با كاشيهاي خشت هفت رنگ نمايش دادهاند و در زير اين تابلو در يك سطر بخط سفيد ارمني بر زمينه كاشي خشت لاجوردي كه تاريخ آن را به سال هزار و هفتصد و نوزده ميلادي نوشته شده است.

موزه كليساي وانك

كليساي وانك داراي موزهاي تاريخي است كه در جنب كليسا و در شمال آن واقع شده و داراي سالنهاي متعدد و اشياء و آثار تاريخي است. عمارت موزه در سال1905 ميلادي ساخته شده و تابلوهاي متعدد نقاشي از طرف بازرگانان ارمني كه به اروپا مسافرت كرده بودهاند به كليسا اهداء شده است. موزه كليسا داراي 700جلد كتاب خطي به زبان ارمني است و قديميترين آنها نسخهايست كه در قرن دهم ميلادي (قرن چهارم هجري) نوشته شده اولين كتابي كه به وسيله ارامنه در جلفاي اصفهان به چاپ رسيده و عني حروفي كه به كار برده شده در اين موزه نگاهداري ميشودمجموعه فراميني كه سلاطين ايران بعد از شاه عباس درباره ارامنه جلفا صادر كردهاند در يكي از سالهاي اين موزه نگاهداري ميشود و از مجموعههاي جالب موزه جلفا است. چند قطعه از تزئينات نفس كاخهاي هفت دست و آينه خانه از بناهاي دوره شاه عباس دوم تنها آثاري از تزئينات گچبري و طلاكاري فصور منهدم شده صفويه است كه فقط در اين موزه ميتوان آنها را مشاهده كرد.

كليساي هاكوپ

در بين كليساهاي جلفا از همه قديميتر كليساي يعقوب مقدس (هاكوپ) است كه در گوشه شمال غربي صحن فعلي كليساي مريم قرار دارد و كتيبه سردر آن كه به زبان ارمني است تاريخ ساختمان آن را 1056 به سال ارمني "در صورتيكه 551 سال به سال ارمني اضافه كنيم سال ميلادي به دست ميآيد." 1014 ه- ق تعيين ميكند و اين اولين كيسايي است كه ارامنه در جلفاي اصفهان بنا كرده اند.

كوچه نمازخانه مريم

در جلفا دو كوچه به اين نام وجود دارد. يكي از آنها در شمال كليساي مريم و ديگري در جنوب است. گذر شمالي مستقيما" محله شرقي را به ميدان جلفا مربوط ميكند. گذر جنوبي از طريق همان محله به كوچه حمام و از آنجا به ميدان جلفا و كوچه كليساي وانك مربوط ميشود.

كوچه خواجه عابد

از گذرهاي شاخص و مشهور جلفا كه به وسيله چهارسوي شكرچيان با گذر جلفا تلاقي ميكند.گذر خواجه عابد با وجود دو مادي كه از قديم به نامهاي (نهر شايج) و (نهر نايج) معروف بودهاند از كوچههاي سرسبز و بسيار زيباي جلفا به شمار ميرود كه درختان تنومند و زيباي آن جلوه خاصي به اين گذر داده است.دو نهر شايج و نايج از قديمالايام در اصفهان شهرت داشتهاند به طوريكه مرحوم"حاج ميرزا حسن خان جابري انصاري" در كتاب گرانسنگ و ارزنده در تاريخ اصفهان، در بخش تقسيم آب زايندهرود به كرات از اين دو نهر نام برده و مناطق مختلفي را ذكر ميكند كه از اين دو مادي سهمي برده اند.

مدرسه كاتارينيان مقدس

اين مدرسه به سال 1858ميلادي در محوطه صومعه كاتارينيان مقدس ساخته شده است. به پيشنهاد اسقف اعظم "تادئوس بگ نظريان" پيشواي مذهبي وقت و به هزينه "مائوك هوردانيان" كه ساكن جاوه بود ساخته شد. 1899ميلادي در محله چهارسو و در نزديكي صومعه راهبهها مدرسه دخترانه "كاتارينيان" مقدس ساخته شد و از سال1900 رسما" در آن محل شروع به كار كرد در سال كتيبهاي كه در سر مدرسه موجود است تاريخ 1900 ميلادي را ذكر كرده و حاوي نام كساني است كه به ساخت اين مكان آموزشي كمك كرده اند. از مدرسه "كاتارينيان مقدس" در حال حاضر به عنوان مدرسه راهنمايي و دبيرستان پسرانه استفاده مي شود.

مدرسه كاناتيان

اين مدرسه در محله چهارس و در غرب مدرسه"كاتارينيان مقدس" واقع شده و در سال 1903 ميلادي به هزينه "وارواره كاتانيان" ساخته شد. .باني اين مدرسه، اين بنا را به ياد همسرش"گئورك كاتانيان"كه در مسكو مدير مدرسه بوده ساخته است. ساختمان اين مدرسه در دو طبقه بنا شده و بسيار محكم ميباشد. درنماي بالاي سمت جنوبي روي كاشي تاريخ شروع و پايان آن را "1901 مدرسه ملي گئورك كاتانيان 1905" اين اينگونه نوشته است.

ميدان جلفا

ميداني كه امروز به نام ميدان بزرگ ناميده ميشود از ميدانهاي قديمي جلفاست كه در كنار اين ميدان كاروانسراي بزرگي بود كه دو طرف آن را ساختمان دو طبقه احاطه كرده بود. در يك طرف كاروانسرا نيز محلي براي نگاهداري اسبها و ساير خدمات پيشبيني شده بود. كه در حال حاضر از اين كاروانسرا اثري نيست.

محله ميدان بزرگ در سرشماري 1851ميلادي داراي 54 خانه بوده كه 191 مرد و 200 زن در آنجا زندگي ميكردهاند ساكنان اين محله عمدتا" از خانواده آبكاريان هستند.

چهارسو

يكي از محلات مشهور جلفا محله چهارسو است. اين محله كه به نوشته محققين و پژوهشگران از محلات بزرگ و مشهور جلفا بوده است. در دوران صفويه به سكونت صنعتگران اختصاص داشته است. كوچه چهارسوق، از گذرهاي اصلي جلفا محسوب ميشود كه خيابان خاقاني را به محله سنگتراشها مربوط ميكند نام چهارسو بيانگر اين مطلب است كه اين كوچه مركز ارتباطي گذرهاي مختلف بوده است.محله سنگتراشها يكي از قديميترين محلات جلفا به شمار ميرود. اين محله را "گبرآباد" هم ميگويند. زيرا قبل از كوچ ارامنه زرتشتيان در آن ساكن بودهاند در اواخر سلطنت شاه عباس اول گروهي از مهاجران ارمني كه در سنگتراش مهارت داشتند به اين محله آورده شده و در اين جا سكني گزيدند. در سال 1049 هجري برابر با 1630 ميلادي (مقارن سلطنت شاه صفي) 200خانوار ديگر نيز به اين محل كوچانده شدند.

خاقاني

پس از احداث شهرك جلفا معابر اصلي و فرعي چندي در آن درست شد. در چند دهه اخير كه در شهر اصفهان نيز همچون ساير شهرهاي كشورمان ساخت و سازهاي متعددي انجام شد و كوچهها و خيابانهاي متعددي در آن احداث شد. در جلفا هم خيابانهاي جديد و زيبايي كشيده شد كه يكي از آنها خيابان خاقاني است. اين خيابان كه با مسير شرقي- غربي خيابان حكيم نظامي را به خيابان وحيد متصل ميكند در حدود پنج دهه قبلي احداث گرديد.

آنچه مسلم است اينكه قبل از احداث اين خيابان در اين راستا گذري وجود داشته است. كوچههاي متعددي كه اين خيابان را به مكانهاي مختلف و قديمي همچون كليساها، مدارس و خيابانهاي ديگر متصل ميكند. كوچههاي تلگرافخانه، ميدان كوچك، يعقوب خان در شمال بين خيابان و كوچههاي هوانس شيرازي و سنجدي در جنوب آن مبين وجود يك گذر بزرگ به جاي خيابان خاقاني امروز است.

دير سياه پوشان

دير راهبه يا سياهپوشان كه به دير "كاتارين" هم معروف است. در محله چهارسو و در مجاورت كليساي يوحنا (هوانس) واقع شده است. اين كليساي كوچك در سال 1623م برابر با 1032 ه-ق با هزينه يكي از افراد نيكوكار جلفا بنا شد .اكثر سياحان اروپايي از جمله تاورنيه و شاردن به اين ديردختران بيسرپرست اختصاص داشته است. كه قبلا" داراي 33حجره بوده كه در حال حاضر فقط 2 حجره از آنها باقي است.

حمام قديمي

در قديم در جلفا دو حمام وجود داشت كه يكي بزرگ و ديگري كوچك بود. حمام بزرگ را ارامنه "شهر يمانيان" ميناميدند. نويسنده كتاب تاريخ جلفا اين حمام را شكوهمند معرفي كرده و مينويسد اين حمام كه سقف آن بر ستونها استوار است با خرج بسيار زياد ساخته شده است.

باشگاه قديم ارامنه

در نزديكي كليساي وانك ساختمان بزرگي است كه تا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي "باشگاه ارامنه" ناميده ميشد. پس از انقلاب چندي براي مدتي اين باشگاه تعطيل و در حال حاضر قسمتي از اين ساختمان زير نظر اداره كل تربيت بدني استان اصفهان به باشگاه بدنسازي تبديل شده و به نام"ماسيس"ناميده مي شود.

2:08am
نازی نا

جلفاي اصفهان يكي از مناطق مديريت شهر اصفهان است كه بناي آن از زمان شاه عباس بوده (1606 ميلادي) و در جنوب شهر واقع شده است. از نخستين روزهاي تكوين اين شهرك ارمنينشين،پنج محله به نامهاي ميدان بزرگ، ميدان كوچك، هاكوپجان يا يعقوبجان و يا محلهي حصيربافها، چهارسوق قارا كل تشكيل دهندهي اين شهرك نوبنياد عصر شاه عباس بوده است و ساكنين آنها را جلفاييان آذربايجان تشكيل ميدادند. در دوران سلطنت شاه عباس دوم بر وسعت آن اضافه شد و او دستور داد كه ارامنهي داخل شهر كه در شمسآباد و عباسآباد هم سكونت داشتند به جلفا منتقل شوند (1655 ميلادي) محلهي زرتشتيان كه در نزديك جلفا و بدان پيوسته بود، به ارامنه تحويل داده شد و چون شغل اغلب مهاجرين جديد حجاري بود و به همين دليل اين محله به نام سنگتراشان ناميده شد كه هنوز هم به همين نام است. به دنبال اين توسعهي شهري، دو محلهي ديگر يعني كوي ايروانيها (ايروان) و محلهي تبريزيها كه ساكنين آنها از دو شهر فوقالذكر آمده بودند به وجود آمد. محلات جديدالاحداث در جنوب و جنوب غربي جلفاي قديم شكل گرفت و آنجا را جلفاي نو گفتند و بعدها اين اسم به همهي جلفا اطلاق گرديد. گزارش سياحان خارجي حاكي است كه جلفا از نظر اجتماعي و اقتصادي به دو منطقهي متفاوت قابل تفكيك بوده (جلفاي قديم و جديد). جلفاي جديد را سه محلهي سنگتراشان، ايروانيها و تبريزيها تشكيل ميداد كه ساكنين آن در مقايسه با جلفاي قديم كم بضاعتتر بودند و كليساها و خانه اغلب ساده هستند. در منابع فارسي اسم جلفا به صورت "جولاه" و در زبان ارمني آن را "جوغا" ميگويند. قبل از ورود ارامنه به اصفهان، زمينهاي كشاورزي از املاك سلطنتي به شمار مي رفت كه در سال 1618 ميلادي ضمن فرماني، به ارامنه واگذار گرديد و چون شبكه آبرساني آن از نهر و جويهاي كوچك و بزرگ تشكيل ميشد،با ايجاد شهرك جلفا، معابر عمومي را به طوري به وجود آوردند كه منطبق با حريم آبها باشد لذا پيچ و خم كوچهها خيلي زياد بوده و حتي توسعه ي جديد جلفا در نيم قرن گذشته و ادامه ي آن در حال حاضر، از حريم آبرساني مزارع تبعيت ميكند. جلفاي قديم داراي يك خيابان شرقي- غربي (خيابان نظر) بود و آن خيابان نيز دو دروازه در شرق و غرب داشت كه شبها بسته ميشد. دروازدهي غربي را سرقرازيان و شرقي را يمانيان ميگفتند. نام اين دو دروازه از دو خانواده ي معروف ارامنهي جلفا گرفته شده بود كه در احداث آن نقش داشتند. بعد از سقوط صفويان يعني با روي كارآمدن افاغنه، افشاريه، زنديه و به ويژه قاجاريه پيوسته از وسعت و جمعيت آن به شدت كاسته شد، به طوري كه اغلب ساكن و كليساهاي آن رو به ويراني نهاد و نيمي از آنها كاملا" از بين رفت، در يك قرن گذشته با روي كارآمدن سلسلهي پهلوي شهرنشيني در كشور دستخوش تغيير و تحول بزرگي گرديد و شهر با خيابانكشيهاي جديد كه منطبق با چهارچرخههاي موتوري بود، ساختاري فضايي جديدي را پيدا كرد.
در جلفا ايجاد خيابان نظر با جهت شرقي و غربي در سال 1314 ش و خيابان حكيمنظامي با جهت شمالي و جنوبي، جلفا را تقريبا" به چهار واحد جداگانه تقسيم كرد و پلهاي مارنان، فلزي و آذر ارتباط اين بخش شهري را با قسمت شمالي شهر برقرار كرد.جلفاي اصفهان درگذشته به صورت يك شهرك كاملا" مستقل و جداي از شهر اصفهان بوده و حتي فاصلهاي بين اصفهان و جلفا نيز وجود داشته كه از فضاهاي سبز و باغات و مزارع تشكيل شده بود، اما در نيم قرن اخير با توسعهي شهري، اغلب فضاهاي سبز به ساكن شهري تبديل گرديده است.

در گذشته مهارت ارامنه در تجارت ابريشم و صداقت آنان باعث شد تا بازرگانان ارمني در دارو ستد به موقعيتهاي بزرگي دست يابند و در اندك قدمي بسياري از آنان در زمرهي ثروتمندان اصفهان در آينده از اين زمان ساخت خانههاي مجلل با تالارهاي زيبا منقوش به تابلوهاي نفيس و فرشهاي عالي و صندليهاي مزين به آب طلا و نقره و ... هم آغاز شد. زيبايي اين خانهها آنچنان برخي از خارجيان را تحت تأثير قرار داده كه يكي از آنها مينويسد ... "برخي از آنها چنان باشكوه و عالي است كه ميتوان آنها را در رديف قصرها و كاخهاي سلطنتي به شمار آورد" ...

بر اساس نوشته مورخين و محققين اين آزادي و رفاه در تمام دوران صفويه ادامه داشت و ارامنه در اين مدت در نهايت امنيت و آزادي توانستند كليساهاي متعددي بسازند و به مراسم مذهبي خود بپردازند.هنگامي كه "پيترودولاواله" سياح ايتاليايي از جلفا بازديد كرده، 10 كليسا و به روزگار سزآرام اولئاريوس 12 كليسا و در زمان مسافرت تاورينه 15 تا 16 كليسا، شاردن 30 كليسا، در جلفا داير بوده است. جمعيت جلفا نيز روز به روز افزون ميشد، چنان كه بر اساس ارقام ارائه شده جمعيت جلفا در آغاز قرن 11 هجري بين 5000 تا 10000 نفر بوده است در اوايل سلطنت شاه صفي (جانشين شاه عباس) به 15000 نفر و در زمان شاه عباس دوم (جانشين شاه صفي) 20000 نفر و بالاخره در زمان جانشينان شاه عباس دوم به 30000 نفر رسيده است، ارنست هولستر كه در دوره قاجار در اصفهان زندگي كرده است و تعداد ارامنه ساكن در جلفا را در سال (1880 ميلادي) 2658 نفر ذكر ميكند كه در 380 خانه زندگي مي كرده اند.

با همه افول و تنزلي كه بعد از صفويه به جلفا حاكم شد هنوز نيز خانههاي قديمي و كليساهاي باشكوه ساختمانهاي آن يادآور عظمت اين محله زيبا و مهم تاريخي مي باشد.

در حال حاضر جلفا در حدود 6500ارمني را در خود جاي داده كه در محلات ميدان بزرگ- ميدان كوچك- محله چهارسوق- هاكوپيان- تارگل- محله سنگتراشها، تبريزيها و ايروان زندگي ميكنند از نظر تقسيمات شهري بخش پنجم شهر اصفهان به شمار ميرود و شعب برخي ادارات دولتي در آن مستقر هستند.

كليساي بيدخم

مهمترين كليساي تاريخي جلفا از دوره شاه عباس اول كليساي مشهور بيدخم يا "بيتاللحم" است. كه در ميدان جلفا و در مجاورت كليساي مريم واقع شده، اين كليسا به وسيله يكي از تجار ارمني به نام "خواجه پطرس" ساخته شده و در داخل آن تزئينات نقاشي و و تابلوهايي از زندگاني مسيح، موجود است. معماري و تزئينات داخل اين كليسا و تمام ديوارها و اطراف وو جوانب آن با تزئينات نقاشي به سبك ايراني و تابلوهايي كه نفوذ نقاشي ايتاليايي در آنها محسوس است و زندگاني مسيح را معرفي ميكند، تزئين شده و از ازههاي كليسا با كاشيهاي خشت هفترنگ آراسته شده است. در اين كليسا بيش از ساير كليساهاي جلفا نقاشي وجود دارد و از نظر كثرت طلاكاري كليساي منحصر به فرد محسوب ميشود. معماري كليسا و تزئينات طلاكاري آن كار استادان ايراني است و تابلوهاي نقاشي آن چنانكه ميگويند به وسيله هنرمندان ارمني و اروپايي نقاشي شده است. كتيبه سردر ورودي كليساي وانك در جانب غربي آن به خط ارمني طلائي رنگ بر زمينه كاشي خشت لاجوردي به سال 1104هجري در زمان سلطنت شاه عباس دوم و 1113هجري به پايان رسيده نوشته شده است.

كليساي مريم

ارامنه جلفا كليساي اولي خود به نام "هاكوپ" را كه بسيار كوچك بود وسعت دادند و كليساي بزرگتري به نام "مريم" بنا كردند. ساختمان اين كليسا چهار ضلعي و بدون ستون است. داخل اين كليسا داراي تزئينات نقاشي و تابلوهاي مذهبي است كه روي ديوارهاي گچي نقاشي شده و دوربين كتيبههاي آن به زبان و خط ارمني است. كتيبههاي تاريخدار مورخ به سال هزار و صد و هزار و صد و پانزده (سال ارمني) موجود است.

نقاشيهاي كليساي مريم از بهترين نمونههاي نقاشي كليسايي به شمار ميروند كه چهار تابلو آن در دنيز نقاشي شده و"گرافآقا" آن را به كليسا هديه كرده است. در يكي از تصاوير اين شخص با خانوادهاش در حال نيايش ديده ميشوند. در قسمت غربي كليسا مقبره "خواجه آوريك" واقع شده است. به نوشته "پترودولاواله" اين شخص از افراد خير و نيكوكار جلفا بود كه ثروت عظيم خود را در راه كليساسازي به مصرف رسانيد.

كليساي گيورك

بعد از كليساي هاكوپ كليساي گيورك هم در محله ميدان كوچك در رديف كليساهاي قديمي جلفا محسوب ميشود مردم جلفا اين كليسا را كليساي (غريب) مينامند داخل اين كليسا بسيار ساده است و فقط يك تابلوي نقاشي قديمي در قسمت محراب آن نصب شده ولي اهميت آن به داشتن ساختمان ديگري از بناهاي ضميمه كليسا است كه سيزده قطعه سنگهاي كليساي قديمي ارمنستان (اوج كليسا) كه ارامنه در موقع مهاجرت به اصفهان با خود همراه آوردهاند در اين محل به جاي گذاشتهاند و يكي از اماكن مقدسه ارامنه جلفا محسوب ميشود. در سردر اين كليسا در دوره سلطنت شاه سلطان حسين يك تابلوي كاشيكاري نصب شده كه تصوير حضرت مريم و مسيح و چند نفر ديگر را كه هدايائي آوردهاند با كاشيهاي خشت هفت رنگ نمايش دادهاند و در زير اين تابلو در يك سطر بخط سفيد ارمني بر زمينه كاشي خشت لاجوردي كه تاريخ آن را به سال هزار و هفتصد و نوزده ميلادي نوشته شده است.

موزه كليساي وانك

كليساي وانك داراي موزهاي تاريخي است كه در جنب كليسا و در شمال آن واقع شده و داراي سالنهاي متعدد و اشياء و آثار تاريخي است. عمارت موزه در سال1905 ميلادي ساخته شده و تابلوهاي متعدد نقاشي از طرف بازرگانان ارمني كه به اروپا مسافرت كرده بودهاند به كليسا اهداء شده است. موزه كليسا داراي 700جلد كتاب خطي به زبان ارمني است و قديميترين آنها نسخهايست كه در قرن دهم ميلادي (قرن چهارم هجري) نوشته شده اولين كتابي كه به وسيله ارامنه در جلفاي اصفهان به چاپ رسيده و عني حروفي كه به كار برده شده در اين موزه نگاهداري ميشودمجموعه فراميني كه سلاطين ايران بعد از شاه عباس درباره ارامنه جلفا صادر كردهاند در يكي از سالهاي اين موزه نگاهداري ميشود و از مجموعههاي جالب موزه جلفا است. چند قطعه از تزئينات نفس كاخهاي هفت دست و آينه خانه از بناهاي دوره شاه عباس دوم تنها آثاري از تزئينات گچبري و طلاكاري فصور منهدم شده صفويه است كه فقط در اين موزه ميتوان آنها را مشاهده كرد.

كليساي هاكوپ

در بين كليساهاي جلفا از همه قديميتر كليساي يعقوب مقدس (هاكوپ) است كه در گوشه شمال غربي صحن فعلي كليساي مريم قرار دارد و كتيبه سردر آن كه به زبان ارمني است تاريخ ساختمان آن را 1056 به سال ارمني "در صورتيكه 551 سال به سال ارمني اضافه كنيم سال ميلادي به دست ميآيد." 1014 ه- ق تعيين ميكند و اين اولين كيسايي است كه ارامنه در جلفاي اصفهان بنا كرده اند.

كوچه نمازخانه مريم

در جلفا دو كوچه به اين نام وجود دارد. يكي از آنها در شمال كليساي مريم و ديگري در جنوب است. گذر شمالي مستقيما" محله شرقي را به ميدان جلفا مربوط ميكند. گذر جنوبي از طريق همان محله به كوچه حمام و از آنجا به ميدان جلفا و كوچه كليساي وانك مربوط ميشود.

كوچه خواجه عابد

از گذرهاي شاخص و مشهور جلفا كه به وسيله چهارسوي شكرچيان با گذر جلفا تلاقي ميكند.گذر خواجه عابد با وجود دو مادي كه از قديم به نامهاي (نهر شايج) و (نهر نايج) معروف بودهاند از كوچههاي سرسبز و بسيار زيباي جلفا به شمار ميرود كه درختان تنومند و زيباي آن جلوه خاصي به اين گذر داده است.دو نهر شايج و نايج از قديمالايام در اصفهان شهرت داشتهاند به طوريكه مرحوم"حاج ميرزا حسن خان جابري انصاري" در كتاب گرانسنگ و ارزنده در تاريخ اصفهان، در بخش تقسيم آب زايندهرود به كرات از اين دو نهر نام برده و مناطق مختلفي را ذكر ميكند كه از اين دو مادي سهمي برده اند.

مدرسه كاتارينيان مقدس

اين مدرسه به سال 1858ميلادي در محوطه صومعه كاتارينيان مقدس ساخته شده است. به پيشنهاد اسقف اعظم "تادئوس بگ نظريان" پيشواي مذهبي وقت و به هزينه "مائوك هوردانيان" كه ساكن جاوه بود ساخته شد. 1899ميلادي در محله چهارسو و در نزديكي صومعه راهبهها مدرسه دخترانه "كاتارينيان" مقدس ساخته شد و از سال1900 رسما" در آن محل شروع به كار كرد در سال كتيبهاي كه در سر مدرسه موجود است تاريخ 1900 ميلادي را ذكر كرده و حاوي نام كساني است كه به ساخت اين مكان آموزشي كمك كرده اند. از مدرسه "كاتارينيان مقدس" در حال حاضر به عنوان مدرسه راهنمايي و دبيرستان پسرانه استفاده مي شود.

مدرسه كاناتيان

اين مدرسه در محله چهارس و در غرب مدرسه"كاتارينيان مقدس" واقع شده و در سال 1903 ميلادي به هزينه "وارواره كاتانيان" ساخته شد. .باني اين مدرسه، اين بنا را به ياد همسرش"گئورك كاتانيان"كه در مسكو مدير مدرسه بوده ساخته است. ساختمان اين مدرسه در دو طبقه بنا شده و بسيار محكم ميباشد. درنماي بالاي سمت جنوبي روي كاشي تاريخ شروع و پايان آن را "1901 مدرسه ملي گئورك كاتانيان 1905" اين اينگونه نوشته است.

ميدان جلفا

ميداني كه امروز به نام ميدان بزرگ ناميده ميشود از ميدانهاي قديمي جلفاست كه در كنار اين ميدان كاروانسراي بزرگي بود كه دو طرف آن را ساختمان دو طبقه احاطه كرده بود. در يك طرف كاروانسرا نيز محلي براي نگاهداري اسبها و ساير خدمات پيشبيني شده بود. كه در حال حاضر از اين كاروانسرا اثري نيست.

محله ميدان بزرگ در سرشماري 1851ميلادي داراي 54 خانه بوده كه 191 مرد و 200 زن در آنجا زندگي ميكردهاند ساكنان اين محله عمدتا" از خانواده آبكاريان هستند.

چهارسو

يكي از محلات مشهور جلفا محله چهارسو است. اين محله كه به نوشته محققين و پژوهشگران از محلات بزرگ و مشهور جلفا بوده است. در دوران صفويه به سكونت صنعتگران اختصاص داشته است. كوچه چهارسوق، از گذرهاي اصلي جلفا محسوب ميشود كه خيابان خاقاني را به محله سنگتراشها مربوط ميكند نام چهارسو بيانگر اين مطلب است كه اين كوچه مركز ارتباطي گذرهاي مختلف بوده است.محله سنگتراشها يكي از قديميترين محلات جلفا به شمار ميرود. اين محله را "گبرآباد" هم ميگويند. زيرا قبل از كوچ ارامنه زرتشتيان در آن ساكن بودهاند در اواخر سلطنت شاه عباس اول گروهي از مهاجران ارمني كه در سنگتراش مهارت داشتند به اين محله آورده شده و در اين جا سكني گزيدند. در سال 1049 هجري برابر با 1630 ميلادي (مقارن سلطنت شاه صفي) 200خانوار ديگر نيز به اين محل كوچانده شدند.

خاقاني

پس از احداث شهرك جلفا معابر اصلي و فرعي چندي در آن درست شد. در چند دهه اخير كه در شهر اصفهان نيز همچون ساير شهرهاي كشورمان ساخت و سازهاي متعددي انجام شد و كوچهها و خيابانهاي متعددي در آن احداث شد. در جلفا هم خيابانهاي جديد و زيبايي كشيده شد كه يكي از آنها خيابان خاقاني است. اين خيابان كه با مسير شرقي- غربي خيابان حكيم نظامي را به خيابان وحيد متصل ميكند در حدود پنج دهه قبلي احداث گرديد.

آنچه مسلم است اينكه قبل از احداث اين خيابان در اين راستا گذري وجود داشته است. كوچههاي متعددي كه اين خيابان را به مكانهاي مختلف و قديمي همچون كليساها، مدارس و خيابانهاي ديگر متصل ميكند. كوچههاي تلگرافخانه، ميدان كوچك، يعقوب خان در شمال بين خيابان و كوچههاي هوانس شيرازي و سنجدي در جنوب آن مبين وجود يك گذر بزرگ به جاي خيابان خاقاني امروز است.

دير سياه پوشان

دير راهبه يا سياهپوشان كه به دير "كاتارين" هم معروف است. در محله چهارسو و در مجاورت كليساي يوحنا (هوانس) واقع شده است. اين كليساي كوچك در سال 1623م برابر با 1032 ه-ق با هزينه يكي از افراد نيكوكار جلفا بنا شد .اكثر سياحان اروپايي از جمله تاورنيه و شاردن به اين ديردختران بيسرپرست اختصاص داشته است. كه قبلا" داراي 33حجره بوده كه در حال حاضر فقط 2 حجره از آنها باقي است.

حمام قديمي

در قديم در جلفا دو حمام وجود داشت كه يكي بزرگ و ديگري كوچك بود. حمام بزرگ را ارامنه "شهر يمانيان" ميناميدند. نويسنده كتاب تاريخ جلفا اين حمام را شكوهمند معرفي كرده و مينويسد اين حمام كه سقف آن بر ستونها استوار است با خرج بسيار زياد ساخته شده است.

باشگاه قديم ارامنه

در نزديكي كليساي وانك ساختمان بزرگي است كه تا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي "باشگاه ارامنه" ناميده ميشد. پس از انقلاب چندي براي مدتي اين باشگاه تعطيل و در حال حاضر قسمتي از اين ساختمان زير نظر اداره كل تربيت بدني استان اصفهان به باشگاه بدنسازي تبديل شده و به نام"ماسيس"ناميده مي شود.