Miasto rozciągnięte jest nad rzeką Nidą, od północy jego zabudowę ogranicza Garb Pińczowski. Używane przez zapalonych karciarzy grających przez całą noc powiedzenie "w Pińczowie dnieje" znaczy, że jest bardzo późno, bo wschodzące słońce zasłonięte przez wzgórza pokazuje się tu później. Najstarsza nazwa osady - Piędziczów oznaczała własność Piędzica, nazwanego tak od piędzi ziemi. Etymologia ludowa
wywodzi nazwę od pięciu sów, które zobaczył polujący książę wiślicki, lub pieńców pozostałych po wyrębie drzew. 25 lutego 1428 r. w Lublinie, Władysław Jagiełło nadał nadnidziańskiej wiosce "Pyandzyczow" (Piędziczów) prawa miejskie. W 1429 r. staraniem biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego nastąpiła lokacja miasta na prawie magdeburskim. Duże znaczenie w rozwoju Pińczowa miał ruch reformacyjny. Mikołaj Oleśnicki sprzyjał protestantyzmowi. Kościół pauliński został zmieniony w zbór kalwiński. W budynku klasztornym powstało w 1552 r. słynne gimnazjum, którego wysoki poziom zyskał miastu miano "sarmanckich Aten". W latach 1555-61 istniała w Pińczowie protestancka drukarnia Daniela z Łęczycy. W 1562 r. na synodzie w Pińczowie powstał zbór mniejszy zwany arianami lub braćmi polskimi. W 1586 r. dobra pińczowskie kupił Piotr Myszkowski, biskup krakowski. Arianie zostali usunięci z miasta. Myszkowski założył tuż obok Pińczowa w 1592 r. Nowe Miasto Mirów. Dziedzicem majątku składającego się z 3 zamków, 3 miast i 78 wsi stał się bratanek biskupa Zygmunt Myszkowski. Utrwalił on odziedziczone dobra przez założenie ordynacji - majątku niepodzielnego opartego o zasadę majoratu. U schyłku XVI w. działał w Pińczowie warsztat Santi Gucciego, nadwornego architekta Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy. Pińczów w XVI i XVII w. był miastem małym, ale znanym. W 1612 r. Nowe Miasto Mirów zostało do niego ostatecznie włączone. W 1630 r. powstała drewniana palisada otaczająca Pińczów. Obronność miasta wzmocniły cztery murowane bramy: Krakowska, Kielecka, Chęcińska i Nowokorczyńska. Ominęły Pińczów zniszczenia "potopu" szwedzkiego. W 1657 r. walczący po stronie króla szwedzkiego Karola Gustawa arianin Andrzej Gnoiński poddał się, widząc przygotowania do artyleryjskiego ataku na zamek. W I702 r., w czasie trwania wojny północnej, w pińczowskim zamku przebywał król szwedzki Karol XII po wygranej bitwie pod Kliszowem. W 1701 r. powstała szkoła gimnazjalna będąca pod opieką Akademii Krakowskiej. W szkole tej kształcił się w latach 1760-65 Hugo Kołłątaj, późniejszy proboszcz pińczowski. W czasie konferencji barskiej w 1770 r. walczył w okolicach Pińczowa oddział Kazimierza Pułaskiego. W dniu rozpoczęcia insurekcji 24 III 1794 r. Kościuszko miał do dyspozycji tylko dwa garnizony wojskowe: Kraków i Pińczów. W 1727 r. ordynację wraz z tytułem margrabiego, herbem i nazwiskiem odziedziczył po kądzieli Franciszek Wielopolski. Franciszek i jego syn Józef Jan Nepomucen prowadzili wystawny tryb życia. Ordynacja została okrojona z 12 do 3 kluczy. Lwią część majątku wraz z Pińczowem nabył Jan Bonawentura Olrych Szaniecki. Zniósł on na swoich dobrach pańszczyznę, a pińczowskich mieszczan uwolnił od uciążliwych obowiązków. Szaniecki w czasie powstania listopadowego był członkiem Rządu Narodowego. Klęska powstania zmusiła go do opuszczenia Polski, a jego majątek został skonfiskowany. Później klucz pińczowski wraz z miastem wykupił Aleksander Wielopolski, ponownie włączając go do ordynacji. W okresie międzywojennym był Pińczów miastem powiatowym. W 1925 r. uruchomiono kolejkę wąskotorową z Hajdaszka przez Pińczów do Wiślicy. W czasie II wojny światowej Pińczów został zniszczony w 80% - w odwet za śmierć jednego z oficerów wojska niemieckie spaliły miasto. 10 VI 1944 r. oddział B*h Piotra Pawliny w udanej akcji na hitlerowskie więzienie, uwolnił 281 więźniów. Była to najskuteczniejsza tego typu akcja na Kielecczyźnie. W rejonie Pińczowa, Skalbmierza, Kazimierzy Wielkiej, Racławic i Proszowic aż po Wisłę partyzanci przejęli władzę, tworząc Partyzancką Republikę Pińczowską (800 km ). Istniała ona od 26 VII do I 5 VIII 1944 r.
