08/05/2024
To już 5️⃣ spotkanie w ramach naszego cyklu historycznego.
Miejscowością, której historię chcemy dzisiaj Wam przybliżyć są Swornegacie. Stąd do Parku prowadzi niebieski pieszy Szlak Brdy.
Wieś Swornegacie na przestrzeni lat nazywana była: Sworingac, Sworinghat, Swornygacie, Swornigać, Schwornigatz
Nazwa miejscowości Swornigacie może pochodzić od nazwy nieistniejącej miejscowości Gatzen koło Jarcewa; Nazwa „gać” oznacza faszynę a także pomost z faszyny, umocnioną groblę; nazwa „swory” oznacza warkocze; zatem całość Swornigacie pochodzi najprawdopodobniej od sposobu i techniki umacniania grząskich odcinków dróg, występujących najczęściej między jeziorami a więc także tam, gdzie położone są dzisiejsze miejscowości Swornegacie oraz Małe Swornegacie.
W dokumentach historycznych można znaleźć następujące wzmianki o tej miejscowości:
1272 – osada Zakonu Augustianów – papież Grzegorz X wziął tę osadę pod szczególną opiekę („prior et heremi sancti Johannis babtiste de Sworingac, ordinis s. Augustini”)
1275 – zakon Augustianów posiada kościół p.w. św. Jana, a książę Mestwin II nadał im dobra określając w dokumencie dokładne granice i zwalniając od wszelkich ciężarów i sądownictwa
1291 – książę Mestwin II przybył do Swornigaci i nadał im jeszcze kilka jezior
1294 – książę Przemysław w dokumencie potwierdził wszelakie nadania na rzecz kościoła
1303 – Augustianie połączyli się z klasztorem oliwskim i odtąd posiadłości swornegackie należały do Cystersów Oliwskich, a Augustianie przenieśli się do Oliwy pozostawiając tu nieliczną grupę zakonników
1333 – Cystersi Oliwscy zamienili wieś Swornegacie na dwie włości w obwodzie puckim (Darżlubie i Domatowo). Swornegacie należały od tego czasu do komturstwa tucholskiego i zostały zamienione na folwark krzyżacki
1382 – zakon przekazał ziemię folwarczną tutejszym osadnikom na prawie chełmińskim (nadaje im pola uprawne „jako i błota i zarośla, które się na rolę zdadzą, jako to Karwieńskie Błoto, winnicę Stuper, Stuprowe łąki i łąki Melwice … nadajemy plebanowi ogród Goldasz zwany i jaz przy Zielenieckiej strudze i 2 morgi chmielniku pod Karsinem… i 2 karczmy”
1565 – pustkowie Swornigackie należało do starostwa tucholskiego klucza Kosobuckiego, wieś nie posiadała włók tylko 20 ogrodów: 1 sołtyski, 1 plebański i 18 chłopskich. Do wsi Swornegacie należało 9 większych jezior – Karsińskie, Witoczno, Charzykowskie, Dybrzk, Trzemeszno, dwa Somińskie, Milechowo i Bieżne i 9 mniejszych
1695 – kościół z drewna p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja z trzema ołtarzami, proboszcz odzyskał ogród i 2 morgi ziemi wg wizytacji Jezierskiego
1742 – budowa nowego drewnianego kościoła
1727 – właściciel Konarzyn Tuchołka skarżył mieszkańców Swornegaci, że łowią w rzece i łąki nad Chociną sobie przywłaszczają mimo, że jest to rzeka graniczna
1890 – wieś kościelna w powiecie chojnickim, posiada szkołę katolicką z dwoma nauczycielami. Gmina obejmuje 5580 ha, 169 domów, 234 dymów, 1267 mieszkańców w tym 460 w Swornegaciach i 807 w pozostałych miejscowościach (Kamionka, Nowe Swornegacie, Zanie, Zbrzyca, Wąsocz)
1901 – budowa nowego budynku plebanii i zabudowy gospodarczej
1912 – rozpoczęcie budowy nowego kościoła
1. 80 XX w. – przeniesienie drewnianego kościoła do skansenu we Wdzydzach
Swornegacie to najstarsza placówka zakonu Augustianów na ziemiach polskich, przybyli tu przed 1272 r. Teren nie był przyjazny, częste rabunki i napady na zakonników przez okoliczną ludność, a także rycerstwo pomorskie biorące udział w wojnie toczącej się między synami Świętopełka w latach 1269-71 przyczyniły się do opuszczenia siedziby już w I poł. XV wieku. Papież dwukrotnie występował w swych bullach (1272 r.) o ochronę braci zakonnych, ale nawet po połączeniu z Cystersami Oliwskimi nadal płynęły skargi na okoliczną ludność, która napadała braci. W Końcu w roku 1333 nastąpiła między Cystersami Oliwskimi a Zakonem Krzyżackim zamiana dóbr swornegackich na posiadłości w okolicy Pucka. W Swornegaciach zakon założył folwark i prawdopodobnie wybudował zameczek, wydaje się, że był to raczej niewielki gródek warowny usytuowany w pobliżu kościoła. Jeszcze w 1825 roku widoczne były nad rzeką ślady fos o długości 170 kroków. Krzyżakom posiadłości swornegackie również przysparzały problemów, bowiem już w 1382 roku przekazali folwark osadnikom, nadając im różne przywileje. W tymże dworze w Swornegaciach w 1354 roku gościli dygnitarze krzyżaccy, być może już wtedy obradowali nad dalszymi losami wsi, bowiem folwark nie przynosił zamierzonego dochodu (hodowano tylko kozy, np. 1417 roku według lustracji było ich 70). Oprócz nadań na rzecz mieszkańców były też powinności, między innymi „powinni też ci mieszkańcy i następcy siano zbierać i zwieźć do dworu naszego swornigackiego, za co dostaną po jednym skojcu od morga”. Komtur przekazał też plebanowi 2 karczmy na prawie chełmińskim „wraz z rolami i łąkami” oraz oznajmił: „pozwalamy też w tych karczmach chleb piec i piwo warzyć i sprzedawać”. W 1400 roku komtur „uczciwemu Schoenhagowi karczmę swornigacką na owej stronie Brdy przy moście” na podobnych zasadach jak karczmy plebańskie. Krzyżacy pozostawili zatem gospodarowanie wsią i terenami do niej należącymi mieszkańcom pobierając odpowiednie czynsze.
W czasach polskich (1466-1772) Swornegacie należały do starostwa tucholskiego, klucza Kosobuckiego. W 1565 roku we wsi było 20 ogrodów, na nich osadzeni „gburzy”, którzy posiadali po 2 morgi. Podstawowym zajęciem było rybołówstwo, płacili czynsze od tzw. jazowego i rybickiego, natomiast nie byli obciążeni żadnymi letnimi pracami polowymi na rzecz folwarku Kosobuckiego, któremu wieś ta podlegała. W jeziorach należących do wsi Swornegacie poławiali szczupaki, leszcze, płocie, okonie zaś w nielicznych jeziorach – sandacze. Najbardzieł „Łownymi” były jeziora: Karsińskie, Trzemeszno, Dybrzk (Drzewicz). Nad Jeziorem Somińskim, które również należało do Swornegaci, podano, że były tu „wielkie lasy bukowe”. Według lustracji z 1565 roku wieś była obciążona czynszami (rybickimi, jazowymi i od sprzedaży ryb) na sumę 286 florenów, natomiast w 1664 r., po wyniszczających wojach szwedzkich, czynsze zmniejszyły się do 256 florenów rocznie. Mieszkańcy wsi Sworegacie oraz osad do niej należących mieli obowiązek odbywania straży leśnej i tak puszczy swornigackiej pilnowało i chroniło 4 bartników, 7 ogrodników, 3 karczmarzy, 18 rybaków i sołtys ze wsi Swornegacie oraz młynarz z Parszczenicy i mieszkańcy z „puste”.
W II poł. XIX w. Swornegacie należały do powiatu chojnickiego. Mieszkańcy wsi zajmowali się przede wszystkim rybołówstwem oraz utrzymywali się ze zbieractwa i robót leśnych. Gleby były i są tutaj bardzo słabej występują tzw. lotne piaski, charakterystyczne na terenach sandrowych. Kaszubi swornegaccy w czasie wiatrów nawet do tej pory mawiają o gburze (gospodarzu) posiadającym 500 mórg ziemi, że „dzys on ma tesąc morgów, bo piąset nad ziemią”. Nazywają też te rejony „Czyste Pola” lub „Skowrończe Pola”, to takie, które tylko „skovrónce gnoją”.
Mimo słabej gleby mieszkańcom Swornegaci nie żyło się najgorzej. W 1887 roku ks. Biskup Jan Marewcz zapisał około 20 tysięcy marek na założenie parafii. Według opisu z 1888 roku wieś Swornegacie przedstawiała się następująco: (…) „Swornegacie jest wsią prawie czysto polską, kaszubską… Pięknie wybudowane, po części murowane domy otaczają oba brzegi rzeki Brdy, która łączy dwa duże, bardzo rybne jeziora: Charzykowskie i Karsino… Mieszkańcy mają się dobrze, bo chociaż ziemia jest piaszczysta, to jednak z ryb, torfu i robót w okolicznych lasach mają znaczny dochód. Znajdują się tu trzy karczmy w rękach Polaków… czwartą żyd posiada.” (…) wg Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego, t XI, str. 726, 1890r.
Na początku XVII wieku Swornegacie stały się filią kościoła konarzyńskiego. Usamodzielnienie nastąpiło wraz z ustanowieniem lokalnego wikarego dopiero w 1900 roku, a wskrzeszenie dawnej parafii w 1909 roku. Konsekracji kościoła dokonał sufragan Klunder w 1916 roku. Tytuł kościoła p.w. św. Barbary wprowadzono w poł. XVIII wieku, pierwotny kościół z 1275 roku był pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela.
Warto wspomnieć, iż na terenie parafii działały różne stowarzyszenia i bractwa, jest to dowód na stosunkowo bujne życie tej wówczas niewielkiej wsi. Kościół drewniany z 1742 r. p.w. św. Barbary przeniesiony został do skansenu we Wdzydzach Kiszewskich. We wsi pozostał kościół p.w. św. Barbary z lat 1912 -1913. Został on wpisany do rejestru zabytków w 1998 roku.
Na koniec 2023 roku wieś liczyła 1139 mieszkańców (stan wg. Aktualności 2023/2024 z Gminy Chojnice))
Informacje zawarte w poście pochodzą z:
- Operatu ochrony walorów kulturowych (Kultur) Planu Ochrony Parku Narodowego „Bory Tucholskie”, Gdańsk 2000-2002, autorstwa: dr inż. arch. Bogna Lipińska – kierownik zespołu, mgr Danuta Król, mgr Regina Pernak, dr hab. Maciej Przewoźniak – konsultacje i weryfikacja,
