24/08/2016
ХҮСЛИЙГ БИЕЛҮҮЛЭГЧ ХАН БАЯНЗҮРХ ХАЙРХАНЫ ТУХАЙ
Хан Баянзүрх уул нь Сайншанд хотоос баруун урагш 27 км зайд оршино. Далайн түвшнээс дээш 1031.9 м өргөгдсөн. Халхын тахилгат долоон уулын нэг. Энэ уулын энгэрт говийн гуравдугаар ноён хутагт Жамъяанданзанг оршуулан шарилын сүм байгуулсан учир нэгэн үедээ Шарилын уул гэж нэрлэж байжээ.
Монголчууд эрт дээр үеэс уул овоондоо тахилга, тайлга үйлдэн алив бүхнээ даатган залбирдаг эртний ёс заншилтай.Говь нутагт тахилга шүтээнтэй уулсын дундаас хамгийн алдартай нь Шарилын (Хан Баянзүрх) уул байжээ.
Говийн догшин ноён хутагтын гуравдугаар дүр Жамъянданзан Цэдэн мэргэний хүү болон 1704 онд мэндэлжээ. Тэрбээр Тэнгэрийн тахилгат уулнаа сүм асар бариулан утга төгс зохистын дууныг тэнгэрт өргөсөн тул хурмастын орны ханд дагинас ихэд баясан Тулгатын уулнаа ирдэг төдийгүй Хан хурмастын олон олон лууг хөлөглөн ирж уянгат дууг сонсон Хүслийг хангагч эрдэнэ хэмээх номын дууг хариу дуулж нааддаг байжээ.
Хутагт бээр олны тусын тул хүслийг хангагч эрдэмийн хүчийг эрдэм болгон Ханд дагинас нараас залсан тул газар газрын горилсон түмэн зорин ирэх болов.
Эцэг Цэдэн мэргэн бээр өөрийн харьяат нутагтаа түр зуур суугч Тангадаас мөнгө зээлэн олны хэрэгт зориулсан боловч эрх мэдэлдээ эрдэж эргүүлэн өгөхгүй байсаар хэрэг зарга үүсчээ. Мөнгө зээлдүүлсэн Тангад худалдаачин насан эцэс болж Эрлэг номун хаанд очиж айлтгасанаар Цэдэн мэргэн мөн таалал болж эрлэгт хүргэгджээ. Эрлэгийн хааны өмнө тэд нүүрэлдэн хэлэлцээд Цэдэн мэргэн хэргийг хүлээгээгүй тул төрсөн үр болох говийн 3 дугаар ноён хутагтыг дуудуулан гэрчээр байцаах болжээ.
Энэ үест 3 дугаар ноён хутагт 25 настай байхдаа олбогт сэнтийд сууж байгаад гэнэт нас барав гэнэ. Эрлэг Номун хаантан байцаахаар авч явсан тул тийнхүү таалал төгссөн гэх аж.
Шавь албатууд нь эмгэнэн гашуудаж их хутагтынхаа шарилыг занданшуулан тахиж Тулгатын Баянзүрх уулнаа сүм бариулан дотор нь залжээ.
Тэрбээр байцаагдахдаа өөрийн эцгийг мөнгө авсан нь үнэн хэмээн айлдсан тул Эрлэг Номун ихэд баясан:
-’’Аргагүй чи бээр олны тусад зорьсон хутагт мөн ажээ. Чи буцаж олондоо тустай их үйлийг үргэлжлүүл’’ хэмээн явуулж гэнэ. Буцаж биедээ оршихоор иртэл шавь нар биеийг нь хатаан занзаншуулан тусгай сүмд залсан байсан тул аргагүй болж Хан Баянзүрх ууландаа шингэн орж хүслийг хангагч эрдмээ түгээх болжээ.
Энэ цагаас хойш тэнгэрийн дагинас ирэхээ больж ганц луу уулын Шарилын сүмийг сахидаг болсон гэлцдэг ба Хан Баянзүрх уулыг Шарилын уул Хэмээн нэрлэдэг болжээ. Эрт цагаас ууланд ирэгчид Хан Баянзүрх уулыг тахин шүтэгчид ноён хутагт маань энэ ууланд байдаг гэж үздэг учраас эх хэлээрээ хүслээ илэрхийлдэг, дотроо бясалган бодож сэржим өргөдөг түүхэн уламжлалтай болжээ.
Лам нар нь зөвхөн уул овоогоо тахих үед /жилд нэг удаа/ ирцгээж овоог сэлбэн засч лус тахилгын ном уншдаг байв. 1800-аад оны үеэр говийн догшин ноён хутагтын тавдугаар дүр Д.Данзанравжаа энэ уулнаа ирж хурын гуйлт, үрийн гуйлт, номын хүч чадлын гуйлт зэргийг хийж байсан тухай сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэсэн байдаг.
1990-ээд оноос хойш Хан Баянзүрх уулыг нутгийн иргэд дээдлэн тахиж, хийморь лундаагаа сэргээх, хүслээ гуйхаар дотоод гадаадын аялагч, жуулчид олноор ирэх болсноор уулын чулуу нурах, байгаль орчин бохирдох болсонтой холбоотойгоор сүүлийн жилүүдэд орон нутгийн иргэд санаачлага гарган уулын орой хүртэл шат хийсэн нь байгаль орчин болон жуулчид, сүсэгтэн олон орой хүртэл явахад таатай сайхан орчинтой болоод байна.