02/05/2023
Οι γνώσεις μας για την χερσόνησο της Κασσάνδρας του 1ου αιώνος μ.Χ. είναι πολύ λίγες. Από τις δύο σύντομες και ατελείς επιτομές του σχετικού κεφαλαίου των «Γεωγραφικών» του Στράβωνος που διασώθηκαν, πληροφορούμαστε ότι από τις πολλές πόλεις και τους συνοικισμούς που υπήρχαν αναφέρει μόνον πέντε. Την Κασσάνδρεια, την Άφυτις, την Μένδη, την Σκιώνη και την Σάνη. Οι λιγοστές όμως συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες μας βεβαιώνουν ότι κατά τους χρόνους της ρωμαιοκρατίας η Παλλήνη, όπως ονομαζόταν τότε η Χερσόνησος, ήταν ένας πυκνοκατοικημένος τόπος, με πόλεις, οικισμούς και μεμονωμένες αξιόλογες αγροικίες. Παραλλήλως ενισχύθηκε με νέους πληθυσμούς η Κασσάνδρεια, η οποία ήταν η σημαντικότερη πόλη της Παλλήνης και μία από τις σημαντικότερες της Μακεδονίας.
Με την ίδρυση της πόλεως, το 315 π.Χ., φαίνεται ότι όλη η χερσόνησος αποτέλεσε την «χώρα» της, δηλαδή την ενιαία διοικητική και οικονομική περιφέρεια της Κασσάνδρειας. Αυτός είναι ο λόγος της εξαπλώσεως του ονόματος της πόλεως σε όλη την Χερσόνησο και η σταδιακή εκτόπιση του αρχαίου ονόματος «Παλλήνη». Η παλαιότερη γνωστή μνεία της επεκτάσεως του ονόματος της πόλεως του Κασσάνδρου σε όλη την χερσόνησο περιέχεται σε αγιορείτικο έγγραφο του 941, όπου γίνεται αναφορά «της χερσονήσου Παλλήνης της και Κασσανδρίας λεγομένης».
Χαρακτηριστικό είναι και το γεγονός ότι οι εντόπιοι κάτοικοι της Σιθωνίας ονομάζουν, ακόμα και σήμερα, την Κασσάνδρα «Κασσάντρεια», διατηρώντας το αρχαίο όνομα της Χερσονήσου.
Ο ιστορικός της εποχής του Ιουστινιανού Προκόπιος, αναφερόμενος στην ουνική καταδρομή που εξουθένωσε την Βαλκανική, κάνει ειδική αναφορά στην καταστροφή της Κασσανδρείας. Οι λιγοστές ανασκαφικές έρευνες παλαιοχριστιανικών μνημείων της Παλλήνης μάς πληροφορούν για την τελική καταστροφή τους κατά τα μέσα του 6ου αιώνος και την διακοπή χρήσεως μεγάλου ποσοστού των οικογενειακών τάφων της εποχής. Πολλά χωριά πρέπει να ερημώθηκαν, αλλά από κάποιες πληροφορίες και ενδείξεις προκύπτει ότι στην Χερσόνησο παρέμειναν αξιόλογες πληθυσμιακές μονάδες. Ο Προκόπιος μας πληροφορεί ότι ο Ιουστινιανός επανίδρυσε την Κασσάνδρεια και επισκεύασε τα τείχη της.
Οι δυόμιση αιώνες που ακολούθησαν (μέσα 6ου - αρχές 9ου αιώνος) είναι πράγματι «σκοτεινοί χρόνοι» για την Χαλκιδική, γιατί λείπουν εντελώς τόσο οι ιστορικές μαρτυρίες όσο και οι αρχαιολογικές πληροφορίες. Είναι δύσκολο λοιπόν να γραφεί κάτι θετικό για τότε, και το μόνο που μπορεί να σημειωθεί είναι οι ενδείξεις για την συνέχιση της ζωής.
Βασικό τεκμήριο της συνέχειας αποτελεί και η διατήρηση αρχαίων τοπωνυμίων, μέσα από την προφορική παράδοση, χωρίς την λόγια παρέμβαση. Από την καταγραφή που έχει πραγματοποιηθεί, και η οποία απέχει πολύ από το να χαρακτηριστεί πλήρης, προκύπτει ότι τα σωζόμενα αρχαία τοπωνύμια της Κασσάνδρας είναι πολύ λίγα. θεωρούνται ως σωζόμενα και όσα διατηρήθηκαν μέχρι τον 10ον αιώνα, διότι τότε αρχίζει η γραπτή παράδοση της νεώτερης ιστορίας της χερσονήσου.
Παρατίθενται τα σωζόμενα τοπωνύμια :
● Παλλήνη, αναφερόμενη ως «νήσος» και χερσόνησος. Αναφέρεται μέχρι και τις αρχές του 15ου αιώνα
● Άφυτις, με αδιάκοπη συνέχεια, αναφερομένη και ως Άφετος, Άθετος, Άθυτος.
● Καναστραίον, το ακρωτήριο της Κασσάνδρας, γνωστό σήμερα ως Κάνιστρο.
● Ποσείδιον, αναφερόμενο ήδη από το 1941 ως Ποσείδι.
● Κασσάνδρεια, «Κασσάντρεια», Κασσάνδρα και Κασσανδρεία ως όνομα της χερσονήσου, αλλά και της ομωνύμου Μητροπόλεως.
● Κύψα (Μεγάλη και Μικρή). Ίσως να σχετίζεται με την αρχαία Σκάψα.
Όλα τα υπόλοιπα χρησιμοποιούμενα σήμερα αρχαία τοπωνύμια αποτελούν πρόσφατες λόγιες ή τουριστικές αναβιώσεις: Σάνη, Σκιώνη ως όνομα του Τσαπρανιού, Μένδη, Ποτίδαια ως όνομα των Πορτών, Φλέγρα, Κασσάνδρεια ως όνομα της Βάλτας.
Υπάρχει επίσης και σειρά τοπωνυμίων που δεν αναφέρονται από την αρχαία γραμματεία, φαίνεται όμως να έλκουν την καταγωγή τους από την αρχαιότητα:
● Βόθωνας: γύρω από τον λάκκο, πάνω από την Δάφνη της Αθύτου.
● Μυριάνδριον: στην περιοχή δυτικώς των Αγροτικών Φυλακών Κασσάνδρας (Σταυρονικήτα), αναφερόμενο μέχρι και τον 15ον αιώνα.
● του Φουσκούλου: το 1044 (;) μνημονεύεται, για μοναδική φορά, το «προάστειον» του Αγίου Δημητρίου του Φουσκούλου, που βρισκόταν στην περιοχή της σημερινής Καλλιθέας (Μάλτεπε). Το τοπωνύμιο έχει ηχητική σχέση με τα αναζητούμενα στην Χαλκιδική «Φύσκελα».
Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η Σίβηρη. Το τοπωνύμιο αυτό είναι λόγια παραμόρφωση του μεσαιωνικού τοπωνυμίου, το οποίο φαίνεται να προήλθε από το όνομα του μεγαλογαιοκτήμονα που κατείχε την περιοχή και ονομαζόταν «Σύβρης» (ή Σίβρης) και αναφέρεται ήδη το 1083.
Ο σεβασμός και η σχολαστική διαφύλαξη του σωστού τύπου των τοπωνυμίων αποτελούν βασική ένδειξη του σεβασμού προς την ιστορία και προϋπόθεση για τη διατήρηση της τοπικής ιστορίας.
ΤΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΤΗΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΑΣ & Η ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥΣ
greek
Στην προσπάθεια ετυμολογικής προσέγγισης τοπωνυμίων δεν περιλαμβάνονται εκείνα που είναι φανερά και αυτονόητα στην ετυμολογική και νοηματική τους προέλευση, αλλά και όσα χρειάζονται ιστορική ερμηνεία: όπως Αχλαδόκαμπος, Λυκότρυπα, Πλατανιάς ή τα Τρία Αδέρφια, Χατζή Λάκκος, Αρβανίτη Μύλος, Ζούτλας (=Ζήτσυλας), Ορφανού Ρέμα κ.ά. (Χρησιμοποιείται, επ’ ευκαιρία, η τοπική προφορά και ο τοπικός τρόπος τονισμού, για περισσότερη σαφήνεια των γραφομένων).
● Τσαπράνι
Από τη σύνθετη ελληνική λέξη «έσωπρανές» (έσωπρανής,-ής,-ές) = τόπος που έχει κάποια κλίση (στροφή) προς τα μέσα. Έχει και νεολογική μεγεθυντική κατάληξη, και σημαίνει ψηλός (απότομος) λόφος.
● Γεράνι
Από θέματα γέρνω, εγείρω. Είναι μοχλός-σύστημα άντλησης νερού.
● Καψόχωρα
Ονομασίες ελληνιστικής περιόδου, αυτονόητες σε σημασία, όπου «χώρα» σήμαινε πρωτεύουσα περιοχής, τόπο με αστικό πληθυσμό. Ειδικά Καψόχωρα σημαίνει α) τόπο που κάποτε κάηκε, β) το πιο ζεστό μέρος (της Χαλκιδικής).
● Θεράμβω
(Θέραμβος, Θράμβη, Θρόμβος). Αρχαία πόλη της ΝΑ Κασσάνδρας. Οι αρχαίοι ερευνητές διχάζονται, άλλοι τη θέλουν αποικία της Ερέτριας και άλλοι των Σταγείρων. Η αλήθεια όμως βρίσκεται στη μέση. Στο πρανές και αντιπρανές του στενώματος αυτού της Χερσονήσου πιστεύουμε ότι δέχτηκε και τις δυο αποστολές των αποίκων. Λογικά, προς την πλευρά του Αιγαίου τους Ερετριείς, ενώ προς τα βόρεια, του Τορωναίου, τους Σταγειρίτες. (Υπεισέρχεται και το θέμα της λειτουργίας φρυκτωριών). Οι φρυκτωρίες ήταν ένα σύστημα συνεννόησης στην αρχαία Ελλάδα με σημάδια που μεταβιβάζονταν από περιοχή σε περιοχή με τη χρήση πυρσών κατά τη διάρκεια της νύχτας (φρυκτός=πυρσός και ώρα=φροντίδα). Ακριβώς από αυτήν την πραγματικότητα προέρχεται και η ονομασία της πόλεως, και συγκεκριμένα από τη σύνθεση των λέξεων «τα έτερα & άμφω».
Για την πλήρη κατανόηση διευκρινίζουμε τα εξής: Αρχικά έχουμε κράση, συναίρεση του άρθρου τα με την αντωνυμία έτερα: τα έτερα = θάτερα, οπότε το ψιλό τ παίρνει τη δασύτητα του δασυνόμενου ε και γίνεται θ. Προστίθεται τελικά και η αντωνυμία άμφω (αμβω ιδιωμ. Μακεδ.) και γίνεται αρχικά Θατεράμβω. Επειδή όμως οι δυο αρχικές συλλαβές αρχίζουν από οδοντικό γράμμα θ και τ, συμβαίνει ανομοίωση κατά συγκοπή ολόκληρης συλλαβής, της τε, και απομένει η ονομασία Θαράμβω, που είναι μια από τις πολλές που σώθηκαν. Σε μια όμως απ’ αυτές τις ονομασίες επανέρχεται η ανάμνηση του ε, της αποβληθείσης συλλαβής τε, οπότε έχουμε και τον τύπο Θεράμβω.
[Παραδείγματα παρόμοιων «κράσεων» έχουμε πάμπολλα, όπως: υπό και ηγούμαι (υφηγητής), νύκτα-ημέρα (νυχθημερόν), έπι και ίππος (έφιππος)].
Θράμβη=Τοπωνύμιο, παρεμφερής ονομασία της Θεράμβω. (Χαλκοβούνι, Κούκουρα Ράχη, Αγριελιά).
● Κύψα=(Από το ρ. κύπτω), κατωφερής μορφολογία του εδάφους, κατωφέρεια. Σύμφωνα με τον Ιωακείμ Παπάγγελο(Αρχαιολόγο) η Κύψα (Μεγάλη και Μικρή), ίσως να σχετίζεται με την αρχαία Σκάψα.
● Παλιούρι
Γνωστό χωριό πάνω στον αυχένα της ΝΑ Κασσάνδρας (πλησιόχωρο της Θεράμβω). Η εξέχουσα θέση του δε φανερώνει, σ’ αυτήν την περίπτωση απλώς την ύπαρξη του θάμνου «ράμνος». Η τοποθεσία ελέγχει, άνετα, και τις δυο θάλασσες, του Αιγαίου, νότια, και του Τορωναίου, βορειοανατολικά. Επομένως η αρχική μορφή του τοπωνυμίου (ονόματος), πιθανώς της μετα-κλασσικής περιόδου, ήταν «Παλαιώριον», από τις λέξεις: πάλαι = παλιά και τη λέξη ώρα (Ατακ.), δρη (Ιων.), cura (Λατιν.), που σημαίνει φροντίδα, επίβλεψη, επιτήρηση. Παλαιώριον, λοιπόν, όπου το μεν αι έπαθε συνίζηση και έγινε απλώς ι, όπως παλαιός = παλιός, το δε ω προφερόταν, ανέκαθεν, ως ου, όπως: κώδων = κουδούνι, ρώθων = ρουθούνι. Έτσι, ομαλότατα, φτάνουμε, ακουστικά στη σημερινή ονομασία «Παλιούρι(ον)».
Ανάλογους όρους έχουμε: Πυλαώριον (Πυλαωρός, Πυλαωρία), Ακταιώριον (Ακταιωρός, Ακταιωρία).
Παλιουργιά= Θάμνος φυλλοβόλος, αγκαθωτός (αρχ. ράμνος), βγάζει κίτρινα στελεχωτά λουλουδάκια και καρπό σε σχήμα και χρώμα φλωριού.
● Παλλήνη=αναφερόμενη ως «νήσος» και χερσόνησος. Αναφέρεται μέχρι και τις αρχές του 15ου αιώνα.
Ρίζες: α) από το πάλληξ = παλικάρι, παλλάς = νέο κορίτσι, και β) από το ρήμα ναίω = κατοικώ. Παλλήνη =σημαίνει τόπος, πατρίδα παλληκαριών.
● Σίβηρη (ορθοτ. Σύβηρη)
Ετυμολογείται από το επίθετο χυβρόζ (χυβηρός),-ή,-όν ταυ ρ. χέω, κατά το ηχηρός (εκ του ηχέω). Και με παραφορά (λόγια ομοιότητας προφοράς) του αρχικού X στο επίσης ημίφωνο Σ καταλήγουμε στη σημερινή ονομασία Σύβηρη. Παρατηρούμε ακόμη ότι έχουμε και άνοδο του τόνου στην προπαραλήγουσα, σύμφωνα με την τοπική χαρακτηριστική τάση, όπως π.χ. έφαγαμι, έμαθατι, κουμαρουμάνιταρα.
Χυβρός, χυβηρός,-ή,-όν και επομένως Σύβηρη σημαίνει τόπο διεξόδου των υδάτων (σημ. «Ποτόκι»=«στόμιο»).
Σύμφωνα με τον Ιωακείμ Παπάγγελο(Αρχαιολόγο) το τοπωνύμιο Σίβηρη είναι λόγια παραμόρφωση του μεσαιωνικού τοπωνυμίου, το οποίο φαίνεται να προήλθε από το όνομα του μεγαλογαιοκτήμονα που κατείχε την περιοχή και ονομαζόταν «Σύβρης» (ή Σίβρης) και αναφέρεται ήδη το 1083
