https://www.facebook.com/1765389787055296/

Travelfleet Studios, Pune (2025)

24/07/2023

Srinagar: The Lovely Retreat on the Banks of Jhelum

Nestled in the Kashmir Valley, surrounded by the magnificent Himalayas and located on the banks of River Jhelum, Srinagar is one of the finest holiday destinations in India. Srinagar is a Sanskrit word that means the city of wealth and abundance. Breathtaking mountains, lush landscapes, mesmerizing lakes, stunning Mughal gardens and luxuriant orchards add to the charm of Srinagar. Dal Lake, Nigeen lake, Walur lake, Shankaracharya Hill, Hari Parbat, SPS museum, and Mughal Garden are some of the foremost places to visit in Srinagar. A tour on the charming houseboats/ shikaras on the iconic Dal Lake is one of the major tourist attractions among the places to visit in Srinagar.

08/03/2023

राष्ट्रीय युद्ध स्मारक ,नवी दिल्ली.

अमृतसरहुन निघून रात्रभर प्रवास करून भल्या पहाटे ४.३०.वाजता दिल्लीत हजरत निझमुद्दीन रेल्वे स्टेशनवर उतरलो ,हॉटेल मध्ये चेक इन ची वेळ १० असल्याने ७ पर्यंत स्टेशनवरच पडी मारली.७ वाजता बाहेर चहा घेऊन दिल्लीच्या प्रसिध्द मेट्रो ने करोल बाग येथील हॉटेल मध्ये पोहोचलो, पाठीवरची प्रचंड जड बॅग रिसेप्शनला ठेऊन समोरच असलेल्या आणि गेल्या १० वर्षात चवीत व किमतीत जराही फरक न झालेल्या अमृतसरी पराठावाल्याकडे जाडजूड पण अप्रतिम असा आलू पराठा ,दही आणि लोणचे हा नाष्टा हादडला. चेक इन आटपून आवरा आवर झाली आणि दिल्लीत काही महत्त्वाच्या कामाला बाहेर पडलो ,संध्याकाळी ५ वाजता थकून भागून आलेला जीव परत एकदा ६ वाजता इंडिया गेट कडे निघाला निमित्त होते ,नवीन नामकरण झालेला कर्तव्य पथ आणि सुभाषचंद्र बोस ह्याचा नव्याने उभारलेला पुतळा.

भारतीय सेना आणि त्यांच्या पराक्रमाचे अनेक किस्से आपण नेहमीच ऐकतो पण असाच उच्च पराक्रम करताना आपले जे सैनिक वीरगती मिळवतात त्यांना योग्य तो सन्मान मिळणे ही आवश्यक असते ,नाहीतर आपण अनेक वेळा पाकिस्तानला स्वतःच्याच सैनिकांचे मृतदेह नाकारताना पहिले आहे.

पहिल्या महायुद्धात भारताच्या ८४ हजार शहीद जवानांच्या स्मरणार्थ इंग्रजांनी इंडिया गेट उभारले होते. त्यानंतर १९७१ च्या युद्धातील ३ हजार ८४३ शहीद जवांनांच्या स्मरणार्थ अमर जवान ज्योती स्मारक बांधण्यात आले होते.

१९९९ च्या कारगिल युद्धानंतर ही कारगिल येथे युद्ध स्मारक उभारले गेले ,तसेच देशाच्या अनेक शहरांमध्ये वेगवेगळी युद्ध स्मारके आहेत राष्ट्रीय युद्ध स्मारकाची निर्मिती करण्याबाबत १९६८ मध्ये चर्चा झाली होती. मात्र, प्रत्यक्षात २०१५ मध्ये या स्मारकाच्या बांधकामाला सुरुवात झाली, ४ वर्षातच हे स्मारक बांधून पूर्ण झाले आणि पंतप्रधान श्री.नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते २५ जानेवारी २०१९ रोजी लोकार्पण करण्यात आले .
राष्ट्रीय युद्ध स्मारक हे ४० एकरांवर पसरलेलं आहे. या युद्ध स्मारकामध्ये स्वतंत्र भारतासाठी शहीद झालेल्या १९४७-४८ भारत- पाक ,१९६२ चे भारत- चीन ,१९६१ गोवा,१९६५ चे भारत-पाक ,१९७१ चे भारत- पाक,१९८७ सियाचिन, १९८७-८८ (श्रीलंका),१९९९ कारगिल युद्ध तसेच अनेक दहशतवाद विरोधी कारवायांमध्ये मृत्युमुखी पडलेल्या २६ हजारांहून अधिक भारतीय सैनिकांचं नाव कोरलेलं आहे.

राष्ट्रीय युद्ध स्मारकात चार वर्तुळ असून, त्यांना ‘अमर चक्र’ ‘वीरता चक्र’ ‘त्याग चक्र’ आणि ‘रक्षक चक्र’ अशी नावे देण्यात आली आहेत.
राष्ट्रीय युद्ध स्मारकात मध्यवर्ती स्तंभ, अक्षय ज्योत आणि भारतीय सैन्यदल, हवाई दल आणि नौदलाने लढलेल्या प्रसिद्ध लढाया दर्शवणाऱ्या सहा कांस्य चित्रांचा समावेश आहे.

राष्ट्रीय युद्ध स्मारका सोबतच याठिकाणी एक संग्रहालयही बांधण्यात आले आहे. या ठिकाणी भिंतीवर देशासाठी प्राणार्पण करणाऱ्या २५ हजार ९४२ सैनिकांची नावे लिहिण्यात आली आहेत. राष्ट्रीय युद्ध स्मारकाच्या भिंतीवर युद्धाशी संबंधित कलाकृती लावण्यात आल्या आहेत. यात सियाचिनसह कारगिल युद्धादरम्यान टायगर हिल ताब्यात घेतलेली क्षणचित्रे आहेत.

शहीदांना आदरांजली अर्पण करणाऱ्या कृतज्ञ देशाच्या एकत्रित भावनांचा राष्ट्रीय युद्ध स्मारक हा अविष्कार आहे.

२२ जानेवारी २०२२ ह्या दिवशी इंडिया गेट येथील अमर जवान ज्योती युद्ध स्मारकाच्या अक्षय्य ज्योतीत विलीन करण्यात आली .

ह्याच युद्ध स्मारक ,इंडिया गेट व राष्ट्रपती भवन ह्यांना जोडणाऱ्या राजपथाला इतिहासजमा करीत पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी राजधानी दिल्लीतील राष्ट्रपती भवन ते इंडिया गेटदरम्यानच्या ३.२ किलोमीटर लांबीच्या 'कर्तव्यपथा'चे ८ सप्टेंबर २०२२ रोजी सायंकाळी दिमाखदार सोहळ्यात लोकार्पण केले.

या वेळी इंडिया गेट शेजारी उभारण्यात आलेल्या नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांच्या २८ फूट उंच ग्रॅनाइटच्या भव्य प्रतिमेचे मोदी यांनी अनावरण केले.

02/03/2023

श्री हरमंदिर साहिब गुरुद्वारा ,अमृतसर

एक ओमकार सतनाम करता पुरखु,निरभउ निरवैरु अकाल मूरतिअजूनी सैभं गुरप्रसादि ॥

अमृतसर ह्या शहराच्या मध्यभागी असलेल आणि हिंदू, शीख ,मुस्लिम ,ख्रिश्चन असा कोणताही भेद न ठेवता सगळ्यांसाठी असलेलं एक श्रद्धास्थान !
मला सुवर्ण मंदिर म्हणलं की आठवतं ' ऑपरेशन ब्लू स्टार '
भिंद्रांवाले आणि अनेक खलिस्तानी अतिरेक्यांना नेस्तनाबूत करण्यासाठी ह्याच गुरुद्वारात भारतीय सेनेने कारवाई केली ,आणि त्यात 'अकाल तख्त ' ह्या इमारतीचे खूप नुकसान झाले .

पार्टिशन म्युझियम आणि जालियनवाला बाग बघून मी सुवर्णमंदिर च्या बाहेरील बाजारात पोचलो ,पंजाबी ड्रेस,मोजडी, आणि विविध प्रकारची दुकाने येथे पहायला मिळतात, फुलकारी ओढणी ही इथली खासियत!
समोरच पांढऱ्या इमारती, त्यात ४ भले मोठे दरवाजे ,त्यात अमृत तलाव ज्यामुळे शहराला अमृतसर हे नाव मिळाले ,असा विश्वास आहे की या तलावात आंघोळ केल्याने कर्म शुद्ध होण्यास आणि पुनर्संचयित शक्ती प्राप्त करण्यास मदत होते. काही जण तर हे पाणी आपल्या आजारी मित्र आणि नातेवाईकांसाठी घरी घेऊन जातात.

आणि ह्याच तलावाच्या मधोमध श्री हरमंदिर साहिब गुरुद्वारा.
शिखांचे तिसरे गुरू, गुरू अमर दास यांनी सध्या सुवर्ण मंदिर असलेली जमीन निवडली. त्यांच्या शिष्यांपैकी एक, राम दास, जे चौथे शीख गुरू बनले, त्यांनी मानवनिर्मित पूल बांधण्याचे काम केले, जे 1577 मध्ये पूर्ण झाले. 1581 मध्ये गुरु अर्जन यांनी सुवर्ण मंदिराचे बांधकाम सुरू केले, जे आठ नंतर पूर्ण झाले. वर्षे, म्हणजे 1589 मध्ये.
जरी सुवर्ण मंदिर मुघल आणि अफगाण सैन्याने बर्‍याच वेळा नष्ट केले असले तरी प्रत्येक वेळी शिखांनी ते पुन्हा बांधले. शीख साम्राज्याचे संस्थापक, महाराजा रणजित सिंग यांनी 1809 मध्ये तांबे आणि संगमरवरी मंदिराची पुनर्बांधणी केली. नंतर, 1830 मध्ये ते ५०० किलो सोन्याच्या पानांनी मढवले गेले आणि त्याला सुवर्ण मंदिर असे नाव देण्यात आले.

गुरुद्वाराच्या बाहेर बॅग आणि चप्पल- बूट ठेवण्याची मोफत व्यवस्था आहे आणि ही व्यवस्था शीख बांधव सेवा म्हणून करतात.गुरुद्वारात जाण्याआधी आपले डोके झाकणे आवश्यक असते ,त्यासाठी रुमाल दरवाज्यात ठेवलेले असतात.
४ पैकी कोणत्याही दरवाजातुन आत- बाहेर जाता येते,
मुख्य इमारतीत शीखांचा पवित्र ग्रंथ श्री गुरुग्रंथ साहिब ठेवलेला आहे ,१० गुरूंनंतर ह्या ग्रंथाला गुरूंचा दर्जा दिला गेला .
ह्या प्रांगणात एक छोटेखानी संग्रहालय आहे ह्यात शीख राजे आणि गुरू ह्याची शस्त्रे आणि त्याच्या जीवनातील अनेक प्रसंग चितारले आहेत ,वेगवेगळ्या चळवळीत बलिदान दिलेल्या शीख कार्यकर्ते आणि पुढाऱ्यांची छायाचित्रे देखील येथे आहेत ,येथील गॅलरीतून सुवर्णमंदिर खूप छान दिसते ,

अकाल तख्त
पृथ्वीवरील सिंहासन,जे दिल्लीतील मुघल तख्तपेक्षा काहीसे उंच आहे ,हेच दर्शवण्यासाठी की माणसापेक्षा देवाचे स्थान उच्च आहे .

लंगर
२४ तास चालू असणारे आणि जगातील सर्वात मोठे स्वयंपाकघर ,जिथे कोणत्याही वेळी प्रसाद अन्नदान अखंड चालू असते .
गुरुद्वाराला अमृत तलावाबाहेरून प्रदक्षिणा घालून परत एकदा बाहेरच्या बाजारात आलो,आणि पुढच्या प्रवासाला निघालो
(पुढील भागात - राष्ट्रीय युद्ध स्मारक, दिल्ली)

02/03/2023

जालियनवाला बाग, अमृतसर

मला येथे कसे व्यक्त करावे हे माहित नाही.हे ठिकाण त्या दुःखद आणि वेदनादायक आठवणींनी भरलेले आहे आणि आम्ही ते अभिमानाने दाखवत आहोत...इथे या आणि त्यांनी आम्हाला कसे मारले ते पहा !!!

जालियनवाला बाग हे श्री हरमंदिर साहिब गुरुद्वारा (सुवर्ण मंदिर) जवळ आहे.नव्याने बरेच बदल केले आहेत, पण अजूनही आजूबाजूची काही ओसाड, रिकामी जुनी घरे ,लाल विटांच्या भिंती जपलेल्या आहेत,७ एकरात पसरलेल्या ह्या बागेत संग्रहालय, स्मरणशिल्प, स्मरणशिळा आणि चित्रदालनं आहेत, आणि तिथे गेल्यानंतर त्या ठिकाणाची पूर्वपीठिका माहीत नसणार्‍याला हे ठिकाण सहलीसाठी येण्याचं आहे असं सहज वाटून जाईल इतका हिरवळीचा विस्तीर्ण गालिचा आहे.

मुख्य प्रवेशद्वारातून आत येताना दोन्ही बाजूंना भिंतींवर १३ एप्रिल १९१९ या दिवशी बैसाखीचा सण साजरा करण्यासाठी निघालेल्या पंजाबी जनांची शिल्पं साकारलेली आहेत. कुणी एक लहान मुलगा आपल्या बाबांचा हात धरून त्यांच्या गतीने चालण्यासाठी पटापट पाय उचलतोय, कुणी एक पंजाबी स्त्री आपल्या मैत्रिणीसोबत घाईघाईने घरातून बाहेर पडतेय, एक आजोबा सदर्‍याच्या खिशात पैसे ठेवले आहेत ना, हे चाचपून पाहतायत- अशी शिल्पं आहेत ती.
ती पाहत आत गेल्या गेल्या डाव्या हाताला एक चित्रदालन आहे. संपूर्ण पंजाबचा इतिहास सांगणारं. अगदी सिंधू संस्कृतीपासून चालत आलेल्या तिथल्या संस्कृतीचं वर्णन करणारी चित्रं, photos, काही videos सुद्धा आहेत.
त्या दालनातला शेवटचा एक कोपरा हा स्वातंत्र्यलढ्यात सामील झालेल्या ज्ञात-अज्ञात अशा सगळ्या जणांना वाहिलेला आहे. त्यांत वासुदेव बळवंत फडके आणि लोकमान्य टिळकांचं नाव वाचून अगदी धन्य वाटलं. स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी आपल्या देशातल्या कितीकांनी प्राण वेचले, परकीय वर्चस्वाचं जोखड भिरकावून देण्यासाठी किशोरवयीन मुलांपासून अतिवृद्धांपर्यंत अनेकांनी जिवाची बाजी लावली त्या सगळ्यांना त्या दालनात मानवंदना दिली आहे.

त्यापुढचं दालन होतं ते केवळ पंजाबच्या इतिहासाला वाहिलेलं. महाराजा रणजितसिंहाची यशोगाथा, त्यांच्या सैन्याने गाजवलेला पराक्रम आणि स्वातंत्र्याच्या लढ्यात झुंजत असतानाच स्थानिक युद्धंही लढत पंजाबमधल्या ज्यांनी प्राण वेचले, त्यांच्या कामगिरीबद्दल हे दालन होतं. या दालनाचा शेवट १९४२ च्या चले जाव लढ्याशी येऊन होतो. या लढ्याचा वृत्तान्त देणारी वृत्तपत्रांची कात्रणं डिजिटल माध्यमातून तिथे मांडली होती. ब्रिटिशांनी आपल्याला अनेक चांगल्या गोष्टी दिल्या असल्या तरी शेवटी देश परतंत्राने चालत असताना ब्रिटिशांची गुलामीच करत होता हे विसरून चालणार नाही!

जनरल डायरने सैनिकांना तेथे जमलेल्या गर्दीवर गोळीबार करण्याचे आदेश दिले, ते भारतीय सैनिक फक्त आदेशाचे पालन करतात आणि त्यांच्याच बंधू-भगिनींवर निर्दयीपणे गोळीबार करतात.ती अभिमानाची जागा कशी असू शकते??येथे तुम्ही ते ठिकाण पाहू शकता जिथून सैनिकांनी गर्दीवर गोळीबार केला,अलीकडे बांधलेल्या एका दालनात दृक्श्राव्य माध्यमातून संपूर्ण घटनेचे चित्रण केले आहे.
इथूनच पुढे गेल्यावर 'शाहिदी कुआ' नावाची एक विहीर आहे जनरल डायरने आज्ञा दिल्याप्रमाणे बेसुमार बेगुमान सुटणार्‍या गोळ्यांपासून स्वत:ला वाचवण्यासाठी अनेकांनी तह्या खोल विहिरीत उड्या मारल्या. त्या विहिरीच्या आतल्या बाजूलाही गोळ्यांच्या काही खुणा आहेत.
या विहिरीतून जवळपास 120 मृतदेह बाहेर काढण्यात आले.
काही वर्षांपूर्वी जेव्हा आम्ही आलो होतो तेव्हा ती विहीर पूर्ण उघडी होती, फक्त गोल कुंपण होतं पण यावेळी मात्र त्या विहिरीभोवती पक्का बंदोबस्त केला होता. विहीर छप्पर घालून बंद केली होती आणि भिंतीत आठ खिडक्या केल्या होत्या. कुण्या अतिहुशार शूरवीरांनी अनेकदा विहिरीत उड्या मारण्याचं धाडस केलं असल्याने आणि त्या विहिरीत इच्छापूर्तीसाठी भाविक लोक (उगाचच) पैसे टाकत असल्याने ती विहीर अशी बंद करणं भाग पडलं असं तिथल्या सफाई कर्मचार्‍याने सांगितलं. ती विहीर आठही खिडक्यांमधून पाहिली मी. ती विहीर पाहत असताना, जेव्हा जालियनवाला बागेत ते भीषण हत्याकांड झालं, तेव्हा तिथे जणू मी आहे असं वाटून अनेक निरपराधांचा आक्रोश कानांत घुमत राहिला.

विहिरीच्या पुढे एक भिंत होती, जिच्यावर गोळ्यांच्या किमान छत्तीस खुणा आहेत. त्या प्रत्येक खोबणीतून पाहताना अंगावर आलेल्या गोळ्यांचा वर्षाव झेलणारे पंजाबी स्त्रीपुरुष, लहान मुलं यांची प्रतिमा नजरेसमोर तरळून गेली. संपूर्ण बागेत या भिंतीसारख्या आणखी दोन भिंती पलीकडच्या बाजूला होत्या. मध्ये लागलं ते जालियनवाला बागेत प्राण गमावलेल्या सगळ्या निरपराधांच्या स्मरणार्थ घडवलेलं स्मृतिशिल्प.
ते पाहताना मन सुन्न झालं, शंभर वर्षांपूर्वी जीव गमावलेल्या माझ्या देशबांधवांना तिथे उभं राहून मूक आदरांजली वाहण्याव्यतिरिक्त काय करू शकतो ?यामध्ये यूकेपेक्षा अमेरिका चांगली आहे, माजी राष्ट्राध्यक्ष ओबामा हिरोशिमाला गेले आणि त्यांनी दिलगिरी व्यक्त केली,
आपण आजही महात्मा गांधींच्या देशात राहतो आणि अहिंसा मार्गावर चालतो.
स्मृतिशिल्पावरून पुढे बरंच अंतर चालल्यावर दुसरी एक भिंत लागली. तिच्यावर तर जवळपास शंभरांहून जास्त खुणा होत्या. बागेचा प्रत्येक भाग पाहत असताना एक गोष्ट खूप प्रकर्षाने जाणवत होती, की एकूणच संपूर्ण स्वातंत्र्यलढ्यात आपल्या पंजाबी बांधवांच्या प्राणांची आहुती काहीशी जास्तच पडली होती. इतके उदार, दिलदार आणि मनमिळाऊ स्वभावाचे पंजाबी लोक, पण कुणाचीही काहीच चूक नसताना या बागेत बैसाखीच्या सणासाठी आणि रौलट कायद्याचा शांतपणे विरोध करण्यासाठी एकत्र येतात काय आणि काही क्षणांत त्यांची घरं ओस पडतात काय.
पुढे काही पायर्‍या चढल्यावर लागल्या त्या स्वातंत्र्यसैनिकांनी देशाला दिलेल्या संदेशांच्या शिळा. ज्ञात- अज्ञात सैनिकांच्या, शूरवीरांच्या मनात आपल्या देशाचं स्थान हे किती वरचं होतं, हे पाहिल्यावर क्षणभर स्वत:चीच लाज वाटली. स्वतंत्र देशात जन्माला आल्याने पारतंत्र्याचे चटके आम्हाला कधी मिळाले नाहीत, आमच्या देखत कुणी देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी लढलं नाही. स्वतंत्र झालो असलो, तरी भारताच्या सीमेवर उभ्या असलेल्या प्रत्येक जवानामुळे आपलं स्वातंत्र्य टिकून आहे याबद्दल सार्थ अभिमान वाटला आणि एकूणच आपल्या देशाबद्दलचा आदर दुणावला.
पुढे लागली ती बागेच्या आवारातली गोळ्यांच्या खुणा असलेली शेवटची भिंत. त्या भिंतीपलीकडे जपलेलं पण रिकामं, छोटं देवालयही आहे. बहुधा तिथे शंकराची पिंडी असावी.

या ठिकाणाहून बाहेर आल्यानंतर, काही बोलायचे नाही ... शांत राहायचं, ब्रिटिश सरकारला माफ करायच आणि जेम्स बाँड चित्रपटाचा आनंद घ्यायचा

(पुढील भागात:श्री हरमंदिर साहिब गुरुद्वारा अर्थात सुवर्ण मंदिर )

02/03/2023

पार्टिशन म्युझियम Partition Museum

१४ ऑगस्टच्या त्या मध्यरात्री ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या युनियन जॅक खाली उतरला आणि भारताचा तिरंगा दिमाखात फडकू लागला ते दृश्य पाहून भरतीयांच्या डोळ्यांचे पारणे फिटले. स्वतंत्र्य भारताचे पहिले पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी स्वतःच्या शब्दात भरतीयांच्याच भावना लाल किल्ल्यावरून बोलून दाखवल्या.
एकीकडे हा विजयाचा जल्लोष चालू होता, पण दुसरीकडे अगदी याच्या विरुद्ध जे चालू होतं ते थरकाप उडवणार होतं. स्वातंत्र्याचा मुकुटमणी भारताचे डोक्यावर चढवला न चढवला तेव्हाच भारताच्या छातीवर एक जखम भलभळत होती आणि तिने उग्र रुप धारण केले होते.
भारताचा उत्तर पश्चिम बाजूचा एक तुकडा आणि पूर्वेकडचा एक तुकडा तोडून पाकिस्तान हा नवीन देश बनत होता. फाळणीची अपरिहार्यता लक्षात आल्यानंतर देशाच्या नेतृत्वाने ती स्वीकारली तर खरी, पण या सगळ्यात बळी जाणार होता तो सामान्य माणूस, निरपराध, निर्दोष!
फाळणी झाली. या सगळ्या गदरोळातून सावरायला भारताला बराच काळ जावा लागला. नव्हे आजही आपण त्या बिकट प्रसंगाच्या जखमा उराशी बाळगून आहोत. हा इतिहास रक्तरंजित आहे.
फाळणीशी संबंधित कागदपत्रे, छायाचित्र, वर्तमानपत्रातील फाळणीच्या बातमीची आणि त्या दरम्यानच्या घटनांच्या बातमीची कात्रणे, असंख्य लोकांनी फाळणीशी संबंधित ज्या वस्तू दान केल्या त्या, एवढी सर्व साधने या संग्रहालयात गेल्यानंतर फाळणीचा जिवंत इतिहास अक्षरशः बोलू लागतात.

पाकिस्तानमधून भारतात येणाऱ्या व्यक्तीवर जमावाने हल्ला केला आणि त्यात त्याचा मृत्यू झाल्यानंतर त्याच्या नातेवाईकांनी सोबत आणलेलं त्याचं घड्याळ, एखाद्या हिंदू कुटुंबाने पाकिस्तानमधून भारतात येताना तिथल्या विणकराने आपुलकीने भेट दिलेली स्थानिक कलाकुसर असलेली शाल, फाळणीनंतर पाकिस्तानात राहिलेल्या हिंदू कुटुंबाची नंतर झालेली वाताहत त्या कुटुंबाने भारतातील नातेवाईकांना कळवण्यासाठी लिहिलेले पत्र… आणि असं भरपूर काही.

फाळणीच्या कत्तलीत कित्येक लोक मारले गेले, अंदाजे दीड लाख लोक स्थलांतरित झाले. हे आकडे ऐकताना सोपे वाटत असले तरी दीड लाख लोक इकडून तिकडे जात असल्याची, येत असल्याची कल्पना करा. डोळ्यासमोर चित्र उभे राहिल.
त्या लोकांनी किती आठवणी उराशी बाळगून ठेवल्या असतील? त्यातल्या अगदी थोड्या उपलब्ध असणाऱ्या लोकांकडच्या साहित्याचे संकलन या ठिकाणी करण्यात आले आहे.
वेगवेगळ्या दालनात वेगवेगळ्या गोष्टी ठेवण्यात आल्या आहेत. एका दृक्श्राव्य सभागृहात तर फक्त फाळणी अनुभवलेल्या लोकांनी केलेलं अनुभव कथन पडद्यावर दाखवलं जातं.

“तुम्ही जगातील अनेक प्रगत देशात पहा. त्यांच्या इतिहासातील बऱ्या वाईट सर्व प्रसंगाच्या स्मृती जतन करण्यासाठी त्यांनी काही न काही केले आहे. त्यांच्या भविष्याला आकार देणाऱ्या प्रसंगांची त्यांनी भव्य स्मारके, प्रदर्शने उभारली आहेत.

पण भारताच्या, नव्हे आशिया खंडाच्या इतिहासात घडून गेलेली इतकी महत्वाची घटना की जिने देशांचे नकाशे बदलवले, त्या घटनेची आठवण करून देणारं एकही स्मारक भारतात नव्हतं. हे संग्रहालय ती उणीव भरून काढेल. संघर्षाच्या गर्तेतुन भरारी घेत ज्या पिढीने भारताचं भविष्य घडवलं, त्या पिढीच्या कर्तृत्वाची यशोगाथा हे संग्रहालय येणाऱ्या पिढ्यांना सांगत राहील.”

शेवटी सर्वात महत्वाचं म्हणजे या संग्रहालयाच्या चौदाव्या दालनात आकारास आलेली सुरेख कल्पना. या दालनाला ‘गॅलरी ऑफ होप’ असं नाव देण्यात आलं आहे. या दालनात संग्रहालयाला भेट देणारे लोक त्यांचे संदेश लिहितात. काही कृत्रिम झाडे बनवून येथे ठेवण्यात आले आहे. पानाच्या आकाराच्या हिरव्या रंगाच्या कागदावर तो शांती आणि प्रेमाचा संदेश लिहून तो कागद झाडाच्या फांदीला चिकटवतात.

17/01/2023

Trip to Pakistan

भाग ५

कर्तारपूर गुरुद्वारा साहेब किंवा कर्तारपूर साहेब हा गुरुद्वारा भारतीय सीमेपासून ४.९ किमीवर पाकिस्तानमध्ये रावी नदीच्या काठावर आहे .
शिखांचे पाहिले गुरू श्री गुरू नानक साहेब ह्यांनी शेवटची १८ वर्षे ह्या ठिकाणी व्यतीत केली, त्यांनी तिथे राहून शेती केली ,लोकांना ज्ञान आणि धर्माची शिकवण दिली, हिंदू आणि शिखांसाठी ते गुरू तर मुस्लिम अनुयायी त्यांना पीर (दैवी माणूस)मानायचे .
त्यांच्या मृत्यूनंतर शीख आणि मुस्लिम धर्माच्या अनुयायांमध्ये अंतिम संस्कार करण्यावरून वाद झाला त्यावेळी गुरूंनी स्वप्नात येऊन ,माझ्या देहाखाली फुले आणि अंगावर शाल पांघरून सकाळी बघा असा दृष्ट्रांत दिला ,आणि सकाळी फक्त शाल आणि त्याखाली फुले होती ,ती शाल व फुले दोन्ही समुदायांनी अर्धी अर्धी वाटून घेतली ,शीखांनी गुरुद्वारा तर मुस्लिमांनी तिथेच मझार (समाधी) बांधली .आज गुरुद्वाराच्या प्रवेशद्वारापाशीच ती मझार पाहायला मिळते ,आणि पाकिस्तातील अनेक मुस्लिम लोक तिथे येतात.

गुरुद्वारा अतिशय भव्य आहे ,चारही बाजूंनी भिंती आणि मध्यभागी गुरुद्वारा .प्रांगणात प्रवेश केल्यानंतर एका खोलगट भागात थंड पाण्याचा प्रवाह आहे ,तिथे पाय धुतल्यावर मुख्य चौकोनात प्रवेश होतो ,ह्या भव्य उजव्या बाजूला एक मोठी कट्यार ज्याला ' गुरू खंडा ' किंवा ' श्री साहेब कृपाण ' आणि त्यावर ९ नोव्हेंबर २०१९ रोजी पाकिस्तान चे तत्कालीन पंतप्रधान इम्रान खान ह्याच्या हस्ते उद्‌घाटन झाल्याची कोनशीला आहे .
मध्यभागी गुरुद्वारा आहे ,गर्दी नसल्याने डागडुजी आणि रंगकाम चालू होते .ह्या इमारतीजवळ ' कुआ साहिब ' ही अंदाजे ५०० वर्ष जुनी विहीर आहे ,ज्याचा उपयोग श्री गुरू नानक ह्यांनी शेतीसाठी केला होता ,आजही त्यातले पाणी खूप थंड आणि मधुर आहे .ह्या विहिरीलगत एक बॉम्ब काचेच्या पेटीत ठेवलेला आहे आणि शेजारी पाटी आहे की हा बॉम्ब भारतीय विमानांनी १९७१ साली गुरुद्वारावर टाकला पण तो विहिरीत पडल्याने स्फोट झाला नाही आणि गुरुद्वारा वाचला ,ह्यातील खर- खोटे कोणालाच माहीत नाही ,पण काही कमकुवत बुद्धीच्या व्यक्तीला द्वेष निर्माण करण्यासाठी ह्या अश्या गोष्टी पुरतात ,भोवताली सुंदर बाग आहे .
प्रांगणाच्या डाव्या बाजूला लंगर आहे जिथे खूप अप्रतिम जेवण म्हणजेच प्रसाद मिळतो ,रोटी ,दाल ,गोड भात आणि पातळ भाजी आणि केळ असा प्रसाद गुरुद्वारात आलेल्या प्रत्येकाला कायमस्वरूपी मोफत मिळतो ,आपण वापरलेले ताट ,वाटी आणि ग्लास आपणच धुवून परत ठेवायचा असतो ,इथेच 3 पाकिस्तानी वैद्यकीय विद्यार्थ्यांसोबत ओळख झाली ,आणि भरपूर गप्पा झाल्या .पाठीमागच्या बाजूला सराई ( यात्रेकरुंना राहण्याची / आराम करण्याची जागा) ज्याचे अजून काम चालू आहे .

ह्या लंगर हॉल मधून बाहेर निघून जवळच असलेल्या कर्तारपूर बाजार येथे जाता येते , छोट्या मोठ्या शोभेच्या वस्तू ,पाकिस्तानी कापड ,ड्रेस मटेरियल ,सोविनियर ,खाऊ - पिऊ ज्वेलरी अशी अनेक दुकाने येथे आहेत ,ह्याठिकाणी पाकिस्तानी रुपये वापरावे लागतात ,भारतीय नोटा पण घेतात पण उघडपणे नाही .
अनेक दुकाने फिरलो ,काही फ्रिज मॅग्नेट आणि मुलतानी सोहन हलवा ही प्रसिद्ध मिठाई घेतली असच फिरता फिरता मला पृथ्वी भेटला ,एक छोटा शीख मुलगा ,जो व्हील चेअर ढकलण्याचे काम करतो,त्याने मला चाटच्या दुकानात नेले मला पाणीपुरी खाण्याची प्रचंड इच्छा झाली म्हणून सहज विचारले तर २०० रु ला ६ पुरी असे सांगितले ,अरे बापरे ...पण खायची होतीच मग काय खाल्ली .आणि पृथ्वी ला भारतीय नोटा साठवण्याचा छंद आहे म्हणून त्याला १० रु ची नोट दिली .दुपारचे ३ वाजले होते ,पूर्ण गुरुद्वारा बघून झाला होता ,एव्हाना ते भारतीय कुटुंब देखील मला परत भेटले ,आम्ही गुरुद्वाराच्या बाहेर पडलो ,परत एका पाकिस्तानी कंमांडो ने आमची सगळी कागदपत्रे तपासली आणि बस थांबलेली होतीच तिने परत एकदा Immigration च्या मुख्य इमारतीत गेलो ,तिथे 'यात्री' पास परत केला ,परतीच्या कागदावर शिक्के झाले आणि पुन्हा एकदा भारतीय सीमेवर पोहोचलो ,हा क्षण माझ्यासाठी अतिशय विलक्षण होता ,आपल्या देशाचे महत्त्व बाहेर गेल्यावर कळते ,आणि ती ओढ स्वस्थ बसू देत नाही ,परत एकदा ह्या भारत भूमीत पाऊल ठेवले ,भूमीला वंदन केले .BSF पोस्ट वर परत एकदा पासपोर्ट ,ETA तपासणी आणि आम्ही PTB (Passenger Terminal Building) मध्ये परत आलो ,कस्टम मध्ये Arrival stamp घेऊन ETA तिथेच ठेवावा लागतो ,तिथेच ओळख झालेल्या एका अधिकाऱ्याने मला डेरा बाबा नानक बस स्थानकावर सोडले ,२० मिनिटाने अमृतसरची बस आली आणि परतीचा प्रवास सुरु झाला

समाप्त

09/01/2023

Trip to Pakistan

भाग ४

ह्या आधी अनेकदा भारताबाहेर प्रवास केलाय ,म्हणजेच आंतरराष्ट्रीय सीमा अनेकवेळा ओलांडली पण ह्यावेळी मात्र खूप वेगळी भावना होती ,कदाचित आत्तापर्यंत भारत- पाकिस्तान मधले ताणलेले संबंध ,युद्ध आणि घुसखोरीच्या घटनांमुळे असलेला थोडा आकस आणि आपल्या भारत -पाक वर आधारित आपले सिनेमा अशी विविध करणे असू शकतील .

एक मोठं लोखंडी गेट पार केले आणि पाकिस्तानात पाय ठेवला ,लगेचच तिथल्या सैनिकांनी
'आवो ,Welcome to Pakistan' म्हणत स्वागत केले आणि चेकिंग पोस्टच्या जवळ एके ठिकाणी बसण्याची व्यवस्था आहे तिकडे हात दाखवला .

शनिवार- रविवारी तसेच शीख सणांना इथे खूप गर्दी असते पण आज फक्त १८ लोकं होते त्यामुळे खूप मोकळ वाटत होतं ,थोड्याच वेळात बॅटरीवर चालणारी गाडी आली आणि त्याचा चालक जावेद मला घेऊन पाकिस्तान पॅसेंजर इमारतीकडे निघाला ,मधेच एक मोठा बोर्ड आहे ,'Welcome to Pakistan ' चा ,तिथे त्याला गाडी थांबवायला सांगून काही फोटो काढले ,त्याने माझा फोटो काढून दिला ,आणि मग फोन बद्दल विचारल ,त्यांच्याकडे Oneplus चे फोन मिळत नाहीत अशी माहिती मिळाली .

३-४ मिनिटात त्याने मला खाली उतरवले ,तिथेच pakistan health Ministry चा medical काउंटर आणि एक व्यक्ती बसलेला होता त्याने Covid Certificate चेक करून ok केलं आणि 'सब खैरियत ? कैसा लग राहा है? विचारलं मी 'बधिया 'म्हणून पुढे निघालो त्यांनतर ह्या पूर्ण कॉरिडॉर च्या रखरखाव साठी पाकिस्तान २० $ घेते ,तिथे Bank of Pakistan चे काउंटर आहेत जिथे आपण भारतीय रुपये देऊन ,USD आणि पाकिस्तानी रुपये घेऊ शकतो जे पुढे मार्केटमध्ये वापरता येतात ,पाकिस्तानी रुपयाची किंमत आपल्या रुपयाच्या अर्धी आहे मी १७००+५०० रु देऊन १००० पाकिस्तानी रुपये आणि २० $ घेतले ते पुढच्या काउंटरवर लगेच जमा करून पावती मिळते .
हे सोपस्कार पार पडले ,आता मुख्य इमारतीत प्रवेश केला ,तिथे सुरक्षा कारणास्तव फोटो काढण्यास मनाई होती ,तिथे एका काउंटरवर पासपोर्ट ,ETA चेकिंग झालं ,फोटो काढला आणि एक पिवळ्या रंगाचे ID कार्ड गळ्यात घालायला दिले ,आता मी Officially यात्री बनलो होतो ,
तिथेच मला मुंबईहून आलेले एक कुटुंब भेटले ,काहीवेळ वाट बघितल्यानंतर बाहेर जाण्याआधी मेटल डिटेक्टरमध्ये बॅग चेक झाली आणि एका बसकडे निघालो ,आपल्या एअरपोर्ट वर असतात तश्या बसेस आहेत ज्या ४ किलोमीटर अंतरावर असलेल्या गुरुद्वारापर्यंत ने आण करतात .
ह्याच बसने रावी नदीचा पूल ओलांडून आम्हाला गुरुद्वाराजवळ सोडले ,तिथे परत एकदा पाकिस्तान आर्मी कडून पासपोर्ट आणि ETA चेक झाला आणि आम्ही गुरुद्वारात प्रवेश केला ,तिथे पाकिस्तान टुरिस्ट पोलीस होता ,ज्याने आम्हाला गुरुद्वारा बद्दल जुजबी माहीती सांगितली ,जाण्या येण्याचे रस्ते ,तिथे मिळणाऱ्या सुविधा ,लंगर आणि मार्केट बद्दल सांगितले ,'लंगर से प्रसाद जरूर लेते जाणा और ४ से पहले वापस आणा ' असे सांगितले .

क्रमशः

12/12/2022

Trip to Pakistan

भाग 3

सुमारे ४.५० मि प्रवास करून दादर आणि तिथून लोकल ने मुंबई सेंट्रल स्थानकावर पोचलो ,अमृतसर ला जाणारी स्वर्णमंदिर एक्सप्रेस तिच्या निर्धारित वेळेत म्हणजे ६.४५ वा. निघाली आणि सुरत ,रतलाम ,कोटा मार्गे सुमारे 1 तास उशिरा म्हणजे २.५० वाजता दिल्लीत हजरत निझमुद्दीनला पोचली ,सुमारे ४ वाजता ट्रेन ने पंजाब राज्यात प्रवेश केला आणि अचानकपणे हिरवागार प्रदेश दिसायला लागला, रात्री ठरल्याप्रमाणे ११.३० ला अमृतसरला पोचलो.

स्टेशनपासून सुमारे १.५ किमी वर हॉटेल Bindra Paradise मध्ये रूम आधीच बुक करून ठेवली होती ,हॉटेल आणि रूम अगदी सर्वसामान्य आहे ,फक्त रात्रीच्या झोपेपुरता रूमचा वापर असल्याने चालून गेले ,गेल्या गेल्या हॉटेल मालकसोबत बोलून बस मिळाली नाही तर काय ह्या वर चर्चा करून ठेवली ,रूमवर जाऊन बॅग भरली आणि अंघोळ करून झोपलो

Big Day

सकाळी ६ ला जाग आली ,पटापट आवरून ,अमृतसर बस स्टँड ला फोन केला तर त्यांनी सांगितले की डेरा बाबा नानक साठी दर १ तासाला बस असते ,हे ऐकून निर्धास्त झालो आणि बसनेच जायचं हे नक्की केलं अमृतसरमध्ये येऊन नाश्ता काय करावा हा प्रश्न पडूच शकत नाही ,आलू पराठा ,मख्खन आणि मलई लस्सी बस्स ...५० रू मध्ये पोटभर ...

हे सगळं झालं पण एक नवीन संकट उभं राहिलं ,कर्तारपूर साठी RTPCR चा रिपोर्ट लागणार होता ,पुण्यातून निघताना टेस्ट केली होती त्याचा रिपोर्ट मेलवर आला होता पण कुठेच प्रिंट मिळेना ,ना हॉटेल मध्ये ना रस्त्यावर कुठे प्रिंटर नाहीत , ३०मि पायपीट केल्यावर शेवटी एकेठिकाणी ३० रु देऊन प्रिंट मिळाली ...लगेचच स्टँड वर गेलो ,बस लागलेलीच होती त्यात मस्त खिडकीजवळची सीट मिळवून बसलो (काय माहित होत की ही चुक पुढे किती महागात पडणार होती ते )
बस हळू हळू पूर्ण भरली ,अजून भरली ,आणि मग खचाखच भरली ...तिकडे चालक - वाहक ह्यांना बहुदा गणवेश नाहीत किंवा घालत नाहीत ,घरच्याच कपड्यात असतात ते ..तिकिटे असतात म्हणून ST म्हणायचं नाहीतर बसवर पण पाटीशिवाय इतर कोणत्याही खुणा नसतात ...बस निघाली आणि बाहेर पडणाऱ्या दुसऱ्या बस ला घासली ,मग टिपिकल पंजाबी मध्ये शिव्या आणि भांडण त्यात १० मिन गेली अस करत करत ९ वाजता बस निघाली
बहुतेक त्या दिवशी लग्नाचा मुहुर्त असावा ,अनेक गावांमध्ये पंजाबी गाणी आणि लग्नाचे मांडव दिसत होते, हळूहळू ऊन वाढायला लागलं ,आणि प्रचंड उकडायला लागले ,त्यात बाहेरून भसाभस धूळ उघड्या खिडकीतून आत येत होती डोक्यात ,डोळ्यात आणि अंगभर घाम आणि त्यावर धूळ असे थर साठले ..

एका ठिकाणी रस्त्यावर दोन्हीबाजूला मांडव घातले होते ,ट्रॅक्टरच्या ट्रॉली आणि त्यात पूर्ण बर्फ भरलेला आणि त्यात Thumps- up, Mirinda, Coke , Limca च्या मोठमोठ्या बाटल्या आणि लोक त्यात उभे राहून येणाऱ्या जाणाऱ्या प्रत्येक गाडीतील प्रत्येकाला ते पेय देत होते ,विचारल्यावर असे कळले की ही इथली कायमस्वरूपी पध्दत आहे ,जेवणपण चालू असते दिवसभर ..पुढे परत अश्याच एका मंडपात जाऊन आमचा कंडक्टर छोले भटूरे घेऊन आला ,त्याच्या दुपारच्या जेवणासाठी ...मजल दरमजल करत ११ वाजता गाडी डेरा बाबा नानक येथे पोचली .बाहेर येऊन विचारले तर कोणीच सांगायला तयार नाही की कर्तारपूर ला कसे जायचे ,इथे माहिती फलक असायला हवेत असे वाटले.

एक रिक्षा मिळाली ,त्याने आधी विचारले की सगळे कागदपत्रे आणली आहेत का नाहीतर गेटवरून परत पाठवतात ,हो म्हणालो ,१५०० किमी वरून परत जाण्यासाठी नाही आलो ,महाराष्ट्रातून आलोय म्हणल्यावर तो जाम खुश झाला ,आणि १० मिनिटात एका मोठ्या गेटसमोर गाडी थांबली ..
उतरलो तिथे BSF ची चेकपोस्ट आहे ,RTPCR, पासपोर्ट आणि आधार कार्ड हे सगळं चेक केलं ,एका ,पुणे महाराष्ट्र ऐकताच एक साताऱ्याचा जवान लगेच पूढे आला आणि काय कस काय म्हणून विचारलं ...
तिथले सोपस्कार पार पाडून त्या जवानाला Hii करून पुढे ५०० मी वर ICP Passenger Terminal ची बाहेरून एअरपोर्ट सारखी दिसणारी बिल्डिंग आहे ,परत एकदा पासपोर्ट आणि कर्तारपूर ETA चेक झालं ,आत गेल्यावर बॅग चेकिंग ,चुकून पाकिटात कधी काळी ठेवलेली एक रिंग होती ती सुद्धा काढून बघितली ...
मग Vacciine काउंटर ला RTPCR चेक करून ETA वर स्टॅम्प मारला ,त्यापुढे इमिग्रेशन पासपोर्ट ,ETA चेक
त्यापुढे आपण सोबत किती आणि कोणती चलन (Currency) नेत आहोत ह्याचा फॉर्म भरून द्यायचा ,त्यापुढे कस्टम ,त्यांनी सांगितले की तिकडून येताना ,झाड ,फळे ,सुटे खाद्यपदार्थ, दगड - माती किंवा पाकिस्तानी चलन आणायचे नाही ...हे सगळे काउंटर संपले की परत एक काचेचा दरवाजा तिथे बॅटरी ऑपरेटेड गाडी येते जी आंतरराष्ट्रीय सीमेवर नेऊन सोडते ,तिथे BSF ची पोस्ट आहे जिथे Passport आणि ETA चेक केलं गेलं आणि तो क्षण आला की भारतीय गेट मधून बाहेर पडून ,आंतरराष्ट्रीय सीमा ओलांडून पाकिस्तानात प्रवेश केला

क्रमशः

Travelfleet Studios

24/07/2023

08/03/2023

02/03/2023

02/03/2023

02/03/2023

17/01/2023

09/01/2023

12/12/2022

Address

Telephone

Website

Alerts

Shortcuts

Share