05/07/2023
(ਹੁਣ ਅਗਲੀ ਮੀਟਿੰਗ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਵੇਗੀ)
(اب اگلے جہاں ملاقات ہوگی سرحدوں کے بغیر)
ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡ ਫੂਲਵਾਲਾ ਵਿੱਚ ਐਤਵਾਰ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਸਿੱਕਾ ਖ਼ਾਨ (ਮੁਹੰਮਦ ਹਬੀਬ ਗੁੱਜਰ) ਬੇਹੱਦ ਚਿੰਤਾ ਵਿੱਚ ਜੂਝ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਲਗਾਤਾਰ ਰੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਿੱਖ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣਾ ਇੰਨਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀਜ਼ਾ ਦੀ ਲੰਬੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਪਰ ਸਿੱਕਾ ਖਾਨ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਰਹੱਦ 'ਤੇ ਲੈ ਜਾਓ, ਉਥੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹਨ, ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂਗਾ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਫੜ ਕੇ ਹੱਥ ਜੋੜਾਂਗਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਦਿਓ, ਜੇ ਮੈਂ ਅੱਜ ਨਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਰਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ।
ਹਬੀਬ ਗੁੱਜਰ ਦਾ ਫਿਕਰ ਤੇ ਤੜਪ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਹਬੀਬ ਗੁੱਜਰ ਦੇ ਭਰਾ ਸਿੱਦੀਕ ਗੁੱਜਰ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਫੈਸਲਾਬਾਦ ਦੇ ਪਿੰਡ 'ਚ ਸੰਖੇਪ ਬੀਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਦੋ ਸੌਤੇਲੇ ਭਰਾ 74 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲੇ ਸਨ ਤਾਂ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਰੋਂਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਮਤਰੇਏ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਵੀ ਪਾਗਲਪਨ ਨਾਲ ਮਰ ਗਈ ਸੀ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਬੀਬ ਗੁੱਜਰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਸਿੱਖ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਬੀਬ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਿੰਡ ਦਾ ਪੋਤਰਾ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ। ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸਲਾਹ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜੇਕਰ ਉਹ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਹਬੀਬ ਅਤੇ ਸਿੱਦੀਕ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਭੈਣ ਵੀ ਸੀ। ਹਬੀਬ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਿੱਦੀਕ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਭੈਣ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਦੀਕ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਅਤੇ ਹਬੀਬ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਮ ਉਸੇ ਡੇਰੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।ਸਿਦੀਕ ਗੁੱਜਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਨਹੀਂ ਰਹੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੋਦੀ ਵਿੱਚ ਗਲੇ ਲਗਾਇਆ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਵੇ। ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਇਸ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸਵੇਰ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਦੀ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਕੋਈ ਉਸਨੂੰ ਚੁੱਕ ਨਾ ਲਵੇ।
ਹਬੀਬ ਗੁੱਜਰ ਹੁਣ ਲਗਭਗ ਨੱਬੇ ਸਾਲ ਦੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ, ਭਾਵੇਂ ਦੋਵਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿਚ 72 ਸਾਲ ਤੱਕ ਕੋਈ ਸੰਪਰਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਪਰ ਹਬੀਬ ਗੁੱਜਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੀ ਰਹੇ | ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਭਰਾ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਸਿੱਦੀਕ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਇੱਥੇ ਵੀ ਵਿਆਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦੇਣਗੇ.. ਹਬੀਬ ਗੁੱਜਰ ਨੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਵੇਗਾ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸਾਹਿਬ 'ਚ ਹੋਈ, ਫਿਰ ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਗਏ ਅਤੇ ਇਕ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਇਲਾਕੇ 'ਚ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ।
ਤੁਸੀਂ ਖੁਦ ਹੀ ਸੋਚੋ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਭਰਾ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਵਿਛੜ ਗਏ ਹਨ, ਤੁਹਾਡਾ ਘਰ-ਬਾਰ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ-ਜਾਇਦਾਦ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਖੋਹ ਲਈ ਗਈ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਕਿਸੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਤੁਹਾਡੀ ਵੱਛੀ ਮਾਂ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਛਾਲ ਮਾਰਦੀ ਹੈ। canal.ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਉਸ ਵੀਰ ਤੇ ਤਰਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਉਹ 71 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਜਿੰਦਾ ਹਨ।
ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਥਿਤੀ ਉਹੀ ਹੈ. ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵੱਛੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਮਿਲੋਗੇ, ਤਾਂ ਕੀ ਕਲਪਨਾ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਕਿਹੜੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਅਤੇ ਕਿਹੜੀ ਤਾਂਘ ਹੋਵੇਗੀ?
ਇਹ ਤਾਂਘ ਹੋਰ ਵਧੇਗੀ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਭਾਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕੋ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੋ, ਪਰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਪਾਸਪੋਰਟਾਂ ਕਾਰਨ, ਇਹ ਮਿਲਾਪ ਵੀ ਅਸਥਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਤੁਹਾਡੇ ਭਰਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਉਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ. ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਨੂੰ ਮੋਢਾ ਦੇਣ ਅਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਤੋਂ ਹੀ ਰੋਣ ਦਾ ਵਿਕਲਪ।
ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਹਬੀਬ ਤੇ ਸਿੱਦੀਕ ਦਾ ਹੀ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਦੁੱਖ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੇ ਭਰਾ, ਕਿਸੇ ਦੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਵਾਨ ਧੀ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹੱਸਦੇ-ਖੇਡਦੇ ਘਰ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਗਏ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ।
ਸਿੱਦੀਕ ਗੁੱਜਰ ਹੁਣ ਅਗਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਵੀਜ਼ੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪਵੇਗੀ ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹਬੀਬ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੱਕ ਇਸ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਾਰਸਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਹਰ ਵਾਰ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਦੇ ਧੱਕੇ ਖਾਣੇ ਪੈਣਗੇ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਸਰਕਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇਜਾਜ਼ਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗੀ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਹਬੀਬ ਨੇ ਕੋਈ ਗੁਨਾਹ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੇ ਵੰਡ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਅਤੇ ਵਿਰੁਧ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਕਰੇਗਾ। ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੋਵੇ, ਜੇਕਰ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਸਾਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ।
ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸਵਾਲ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਵੰਡ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਜਾਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸੱਤਰ ਸਾਲ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਸੂਸੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਫੈਲਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ? ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਸ਼ਰਮ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 60 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਮਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀਜ਼ਾ ਆਨ ਅਰਾਈਵਲ ਜਾਂ ਵੀਜ਼ਾ ਮੁਫਤ ਦਾਖਲਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ, ਪਰ ਦੁਆਵਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਣਗੀਆਂ।
(اب اگلے جہاں ملاقات ہوگی سرحدوں کے بغیر)
اتوار کے سہ پہر انڈین پنجاب کے گاؤں پھول والا میں سکہ خان ( محمد حبیب گجر ) شدید قرب میں مبتلا تھا، مسلسل رو رہا تھا اور پاکستان جانے کی ضد کررہا تھا ۔ گاؤں کے سکھ احباب نے اسے سمجھایا کہ پاکستان جانا اتنا آسان نہیں ہے اس کے لیے ایک لمبے ویزہ مراحل سے گزرنا ہوگا ۔ لیکن سکہ خان کا جواب تھا کہ مجھے پاکستانی بارڈر پر لے جاو وہاں بھی پنجابی ہیں ، میں ان فوجیوں کی منت کرلو گا انکے پاؤں پکڑ لوں گا اور ہاتھ جوڑ لوں گا کہ مجھے پاکستان جانے دو اگر میں آج نہ گیا تو زندگی میں جیتے جی سکون سے محروم رہوں گا۔
اتوار کو حبیب گجر کی پریشانی اور تڑپ کی وجہ پاکستانی پنجاب کے شہر فیصل آباد کے گاؤں میں حبیب گجر کے بھائی صدیق گجر کا اخری دیدار تھا جوکہ ایک مختصر علالت کے بعد سرحدی پریشانیوں سے آگے نکل چکا تھا۔
کچھ سال پہلے جب 74 سال کے بعد دو بچھڑے بھائی پہلی بار ملے تو دیکھنے والے بھئ ان کے ساتھ بلک کر روئے تھے کیونکہ پنجاب کی تقسیم نے جہاں دو سگے بھائیوں کو جدا کیا وہی انکی ماں بھی دیوانی ہوکر چل بسی۔
انڈیا والے حبیب گجر کے ننھیال گاوں کی اکثریت سکھ تھی لیکن تھی تو پنجابی ہی تو انہوں نے حبیب کو گاؤں کا لاڈلہ نواسہ ڈیکلیئر کردیا انتہائی کم سن اور اس کی ماں کے انتقال ہونے کے باوجود اسے سکھ مذہب کا ماننے والا نہیں بنایا بلکہ ہمیشہ اسے ہمیشہ اسکے ماں باپ کے مذہب کی تلقین کی حلانکہ اگر وہ چاہتے تو بآسانی مذہب بدلوا سکتے تھے ۔
حبیب اور صدیق کے علاوہ انکی ایک بہن بھی تھی۔ حبیب اور ماں نانکے پنڈ ملنے گئے ہوئے تھے کہ ان کے گاوں میں حملہ ہوگیا اور صدیق اپنے والد اور بہن کے ساتھ پاکستانی پنجاب کی طرف چل پڑے ان کے گاوں میں قتل عام شروع ہوچکا تھا اور قصور کیمپ تک پہنچتے پہنچتے صدیق کا والد قتل ہوچکا تھا اور صدیق سے چھوٹی اور حبیب سے بڑی بہن شدید بیمار ہوچکی تھی۔ اور ایک شام اسی کیمپ میں اسکا انتقال ہوگیا بقول صدیق گجر مجھے شام کے وقت ہی یقین ہوگیا تھا کہ میری بہن اب نہیں رہی لیکن اس امید کے ساتھ میں ساری رات اسے اپنی گود میں سینے سے لگائے بیٹھا رہا کہ شاید میری بہن زندہ ہوجائے اور اس امید میں اس نے کسی کو بہن کی موت کا صبح تک بتایا بھی نہیں کہ کہی کوئی اسے چھین کر نہ لے جائے۔
حبیب گجر اب نوے سال کے لگ بھگ ہے لیکن اس نے ساری جوانی شادی نہیں کی حالانکہ 72 سال تک دونوں بھائیوں کا کوئی روابط بھی نہیں ہوسکا لیکن حبیب گجر کے بقول وہ تمام وسائل ہونے کے باوجود صرف اس وجہ سے شادی سے دور رہا کہ اسے دل ہی دل میں یقین تھا کہ اسکا بھائی زندہ ہے اور اگر صدیق مل گیا اور اس نے یہاں بھی شادی کرلی تو دو حصوں میں بٹ سکتا ہے اور اسکے خاندان دونوں طرف ہونگے اور عین ممکن ہے کہ اسکے بیوی بچے بارڈر پار جانے سے انکار کردیں ۔ حبیب گجر نے اسی وجہ سے شادی ہی نہیں کی اور اس امید پر زندگی گزاری کہ وہ اپنے خاندان سے مل کر وہی شادی کرے گا
ان دونوں بھائیوں کی پہلی ملاقات کرتارپور صاحب میں ہوئی پھر دونوں بھائی انڈیا اور پاکستان بھی گئے اور ایک اپنے خاندان سے ملا تو دوسرا اپنے آبائی علاقے سے۔
آپ خود تصور کریں کہ آپ کی ماں اور بھائی آپ سے جدا ہوجائیں آپ سے آپکا گھر اور زمین جائیداد چھین لی جائیں آپکو کسی دور علاقے میں پھر سے شروعات کرنی پڑیں اور دوسری طرف اپکی بچھڑی ماں جدائی میں پاگل ہوکر نہر میں کود جائے آپکے اپنے خون یعنی بھائی کو گاؤں کے دوسرے مذہب کے افراد ترس کھا کر پال لیں جسے 71 سال تک یہی پتہ نہ ہوکہ وہ بس اس دنیا میں اکیلا ہی ہے پتہ نہیں اسکے بہن بھائی زندہ بھی ہیں یہ نہیں ؟
اور یہی صورتحال دوسری طرف بھی ہو۔ اور جب آپ اپنے بچھڑے بھائی کو ملے تو کیا تصور ہوگا اور کیا ملاقات اور کیا تڑپ؟
اس تڑپ میں مزید اضافہ تب ہوگا جب آپ اپنے بھائی کو ہمیشہ اپنے پاس نہیں رکھ سکتے حلانکہ آپ ایک ہی ماں باپ کی اولاد ہیں لیکن الگ الگ پاسپورٹ کی وجہ سے یہ ملن بھی عارضی ہو اور حتی کہ اپکا بھائی مرجائے اور اپکے پاس اس کے جنازے کو کندھا دینے کا اختیار بھی نہ ہو اور صرف کئی سو کلومیٹر دور سے بس پھوٹ پھوٹ کر رویا ہی جاسکے۔
یہ حبیب اور صدیق کا ہی صرف غم نہیں ہے بلکہ یہ پورے پنجاب کا دونوں طرف غم ہے جس میں کسی کا بھائی تو کسی ماں باپ تو کسی کی جوان بیٹی قتل ہوئی اور اغوا ہوگئی۔ ہنستے بستے گھر اجڑ گئے اور کھاتے پیتے گھرانے کنگلے ہوئے۔ اس میں مسلمان ، سکھ برابر شکار ہوئے۔
صدیق گجر اب اگلے جہاں چلا گیا جہاں اسے اپنی ماں سے ملاقات کے لیے ویزہ کی ضرورت نہیں پڑے گی لیکن زندہ حبیب کو آخری سانس تک اسکی ضرورت ہر بار اور بار بار پڑے گی۔ اسے اپنے ورثہ سے ملنے کے لیے سرکاری دفاتر میں ہر بار دھکے کھانے پڑیں گے اور کئی بار سرکار اسے اجازت نہیں بھی دے گی حالانکہ حبیب نے کوئی جرم نہیں کیا، اس نے بٹوارے کے حق اور خلاف کوئی مہم بھی نہیں چلائی اور نہ ہی اسے دونوں ممالک کی سرکاروں کے بیانہ میں زرا برابر بھی دلچسپی ہوگی۔اسے دلچسپ ہے تو صرف اپنے خاندان میں اپنی باقی بچی سانسوں کو پورا کرنے کی ہوگی۔
مجھے اس سوال کی سمجھ نہیں آتی کہ بٹوارہ کب کا ہوگیا ہے اور اج بھی کئی سو لوگ دونوں جانب دونوں اطراف جانے کے لئے ترس رہے ہیں ۔ ستر سال کے بزرگوں نے کونسا جاسوسی کرلینی ہے اور کیا وحشت پھیلانی ہے؟ دونوں طرف کی سرکاروں کو اب کچھ شرم کرلینی چاہیے اور 60 سال سے زائد افراد کو ویزہ آن ارئیول یا ویزہ فری انٹری دے دینی چاہیے ۔ اس سے ان حکومتوں کا جائے گا کچھ نہیں البتہ دعائیں ضرور ملیں گی۔۔
