Santa Harabeleri, Trabzon kent merkezine 72 km, Gümüşhane kent merkezine ise 90 km uzaklıkta Yağmurdere bucağı Dumanlı Köyü'nde iki vadi üzerinde yer almaktadır. yüzyılda Rumlar tarafından kurulduğu sanılmaktadır. Yerleşim 7 mahalle ve 300'ü aşkın yapıdan oluşmaktaydı. Kentteki mahalleler; Binatlı, Terzili, Zurnacili, Piştovlu, İşhanlı, Çinganlı, Çakallı mahalleleridir. Zurnacili Mahallesi'nde iki
, diğer mahallelerde birer kilise bulunmaktadır. Aşağıda ki bilgiler http://tr.wikipedia.org web sitesinden alınmıştır...
SANTA
Tarihi "Santa madenci kasabası" ve bu yerleşimden günümüze kalan "Santa Harabeleri",Gümüşhane merkez ilçeye bağlı Dumanlı köyü ve mahallelerinden oluşmaktadır. Osmanlı döneminde madenci köyü yerleşmesi olan Santa (Dumanlı Köyü), Yanbolu vadisi içerisinde ve sahilden 47 km içeride ortalama 1.600 metre yükseklikte yer almaktadır. Coğrafik özellikleri:
Santa (Dumanlı) köyü; Gümüşhane ili ile Trabzon’un Arsin ve Araklı ilçeleri sınırınının kesişme noktasını oluşturan Yanbolu vadisinin 1000-2600m rakımları arasında bulunmaktadır. Etrafı Ziyaret ve Karakaban Dağları, Zincirli, Kilisesırtı ve Uzunsırt gibi 2 bin metrenin üzerinde yükseltilerle kuşatılmış olan Dumanlı(Santa) bölgesinin yıl boyu geçit veren tek girişi kuzeyde, Karadenize dökülen, Yanbolu Deresi vadisidir. Havza, yılın en az 6 ayı ağır kış şartlarının hakim olduğu, bahar ve yaz ayları da sisli ve yağışlı geçen ve de yağışın bolluğuna bağlı çok sayıda su kaynağına sahip bir bölgedir. Havzanın 1700-1800m rakımına kadar olan vadi yamaçları geniş ve iğne yapraklı ormanlarla kaplıdır. Santa köy yerleşimlerinin bulunduğu 1500m ve üzeri yamaçlar ise ağırlıklı olarak Ladin ormanları ile kaplı olup 1600-1800m den sonra ise alpin çayırlarla kaplıdır. Orman üstü bölgeler 19. yüzyıla kadar, hayvan yemi ve halkın tüketimi amacı ile tahıl (arpa, buğday, çavdar, yulaf vb) üretim amacı ile ekilen tarla alanları ile kaplı idi. (Coşkun ERÜZ)
Tarih:
Bölge ile ilgili çalışmalarda, ilk yerleşmelerin ortaçağda madenlerin işletilmesine dayalı olarak kurulduğu belirtilen Santa yerleşiminin daha eski yerleşim olması kuvvetle muhtemeldir. 1461 - 1476 yıları arası, Fatih Sultan Mehmet döneminde tüm Trabzon ve Doğu Karadeniz illeri ile birlikte yöre feth edilerek Osmanlı İmparatorluğu topraklarına katılmıştır. 1500-1800 döneminde önemli bir madenci yeleşimi olan bölge 1923 nüfus mübadelesi ile tamamı Ortodox Hıristiyan(Rum) olan halkın Yunanistana göç ettirilmesi sonrası boşalmıştır. Günümüzde sadece yaz aylarında yayla yerleşimi olarak kullanılmaktadır. Santa yerleşimi önemli bir madenen yerleşimi olması yanında Bayburt-Trabzon arasında mevcut tarihi ipek yolunun Taşköprü-Sümela-Maçka arasındaki güzergahını kontrol altında tutan stratejik bir konumda bulunmaktaydı(Coşkun ERÜZ). Yerleşim ve Nüfus:
Birbirini kuş bakışı çok net bir şekilde görebilen, Yanbolu Deresinin doğduğu, vadilerle birbirinden ayrılmış 3 ayrı yamaç üzerine kurulmuş olan Santa'da mahalle olarak 7 yerleşim birimi bulunuyordu. Bu mahalleler ve 19. yüzyıl nüfusları şöyledir; Merkez mahalle Piştoflu (Pistofanton:300 hane), Binatlı(Pinatanton: 60 hane), İşhanlı(Ischananton: 260 hane), Terzili(Terzanton: 200 hane), Çakallı(Tsakalanton: 53 hane, Zurnacılı(Zournatsanton: 120 hane) Sincanlı?-Kozlu(Kozlaranton:60 hane, koz:ceviz) Toplam 1053 hanede 4-5000 cıvarında nüfus barınmakta idi.
19. yüzyılda madenlerin kapanması sonrası ekonomik nedenler ve Padişahlık tarafından madencilere verilen imtiyazların kaybedilmesi nedeni ile Santa ve çevresindeki yerleşimlerden, başta Trabzon olmak üzere çevre yerleşimlere ve hatta Rusya'ya (Batum, Tiflis, Ermenistan ve diğer bölgeler) göçler olmuş ve nüfus hızla azalmıştır. 1923 Müslüman-Rum nüfus mübadelesi ile bölge Rumlarının tamamı Yunanistana göç etmiştir. Mübadel ile boşalan bölgeye, boşalan arazi ve binaları hazineden satın alan, çevre köylerin sakinleri yerleşmiştir. Dumanlı Köyü, günümüzde, Arsin ve Araklı'ya bağlı bazı köylerin yaz aylarında yaylacılık amacı ile çıktığı, yaklaşık 300 evlik (Yayla evi) bir yayla yerleşimidir ve sadece hayvancılık amacı ile kullanılmaktadır. Köyde yıl boyunca ikamet eden sadece 1 hane mevcuttur(Coşkun ERÜZ). Dil-Dini inanışlar:
1923 yılına kadar Santa yerleşimlerinde yaşayan halkın tamamı Ortodoks Hristiyan idi. Ancak halkın günlük konuşma dili, 1812 Yunan bağımsızlık hareketi ve 1828 Osmanlı Rus harbine kadar, Gorom bölgesi hariç Gümüşhane Rumlarının çoğunluğunda olduğu gibi Türkçe idi (Rumlar'a ait kaynaklara göre) Yunan milliyetçiliğinin gelişmesi ve Rum-Yunan kilisesinin baskısı ile öncelikle okullarda, sonraki dönemlerde ise tüm halkın Yunanca ya da yöresel lehçe olan Rumca konuşmaya başladığı Rum kaynaklarında mevcuttur. Yerleşim yeri ve coğrafik adlandırmaların da dini inançlara dayalı adlandırmalar hariç tamamına yakını Türkçe idi. Halkın ibadet dilinin 19. yüzyılda gelişen Yunan milliyetciliği etkisi ile Yunancaya dönüştürülmesi (Kilisenin ve Yunanistanda eğitim görmüş öğretmenlerin baskısı ile) ve okullarda Yunancanın öğretilmeye başlanması ile bölgede Yunanca konuşulmaya başlanmıştır. Ancak 1923 Nüfus nüfus mübadelesi ile göç eden Santa Rumlarının ana dillerinin hala Türkçe olduğu ve Yunanistanda dahi Türkçe konuştukları bilinmektedir. 1828 Rus harbinde bölgeden göç ederek Gürcistan ın Tsalka bölgesi Santa köyüne göç eden Santalılar ve Gürcistan ve Rusyanın kafkas ve kırım bölgesinde yaşayan pekçok Ortodox Hıristiyan topluluk kendilerini RUM-URUM olarak adlandırmakta ve günümüzde de Türkçe konuşmaktadırlar (Coşkun ERÜZ). Eğitim:
1900-1923 döneminde Santanın her mahallesinde, erkek ve kız çocukların gittigi çok sınıflı en az bir ilk okul vardı. Merkez Piştoflu mahallesinde ise 2 katlı bir orta okul bulunmakta idi (yapı günümüzde harap olarak mevcuttur). Bu okullardan mezun olanlardan bazılarının Trabzonda bulunan Rum Lisesinde (Günümüzde Kanuni Anadolu Lisesi olan bina) öğrenim görmüştür/Coşkun ERÜZ). Mimari yapılar:
Santa çevresinde, büyük çoğunluğu 19. yüzyıla ait, sanatsal değere sahip pekçok anıtsal dini ve sivil mimari örneği yapı, bölgede bolca bulunan taş ve ahşap malzeme kullanılarak inşa edilmiştir. Bölgede mevcut dini yapılar; [1] Merkez Mahalle'de (Piştoflu): Aziz (Aya) Kyriake, Aziz Panteleimonos, Aziz Christophoros kiliseleri Zurnacılı: Aziz Georgios, Aziz Constantine, Aziz Kyriake kiliseleri Çakallı: Zodoxu Rigis ve Aziz Georgios kiliseleri İşhanlı: Aziz Kyriake, Aziz Georgios kiliseleri Kozlu-sincanlı : Kutsal Apostol Petro, Apostol Pavio kiliseleri Binatlı :Profizitic Ilion ve Aziz Georgios kilşseleri Terzili: Aya Theodoros ve Metamorfoz kiliseleri olmak üzere santaya bağlı 7 mahallede 13 kilise bulunmakta idi, fakat insan (Hazine arayıcıları) ve doğa olaylarının tahribatı sonucu , günümüze 5 tanesi kısmen sağlam olarak gelebilmiştir. kiliselere ek olarak günlük ibadetlerde kullanılmak üzere, günümüze ulaşmayan, pekçok şapel (müslümanlıkta kullanılan mescit eşdeğeri küçük dini yapı)mevcut idi. Konutlar:Bilincsiz kullanım ve doğa koşulları sonucu, Osmanlı-Rum taş işçiliğinin güzel örneklerini oluşturan evlerden bugüne yaklaşık 300 tanesi, büyük çoğunluğu özgünlüğünü kaybederek ulaşmıştır. Büyük çoğunluğu eğimli araziye uyumlu olarak İki katlı olarak inşa edilen evlerin alt katları işyeri ya da ahır olarak kullanılmakta idi. Merkez mahalle olan Piştoflu'daki binaların tamamı ya da alt katları işyeri; mağaza, demirci, terzi, kunduracı, kuyumcu, yiyecek alım satımyeri, kahvehane vb. ticari ve sosyal amaçlı birimler olarak kullanılmakta idi. Diğer yapılar: Bölgede kesme taş kullanılarak inşa edilen okulllar, kemer köprüler, yine kesme taş kullanılarak inşa edilen kemerli çeşmeler, taş döşeme yollar, değirmenler bulunmakta idi. Bu yapılardan çeşmeler dışındaki yapılar doğal etkenler ve bakımsızlıktan yıkılmış, kalıntı olarak bulunmaktadır. Ticari Yapı:
Santa Köyünün kuruluş amacı ve varlığını sürdürmesi, havzada mevcut demir, kurşun ve kurşunla birlikte çıkarılan gümüş madenlerinin işletilmesine bağlı idi. Madenlerin verimli işletildiği 16-18. yüzyıllar arası dönemde, bölge önemli derecede gelişmiş ve ekonomik refaha erişmiş idi. Madenlerin işletildiği dönemde osmanlı Devletinin maden çalışanlarına ve madencilerin ihtiyaçlarını temin eden meslek erbabı ve ticaret erbabına sağladığı vergi ve pekçok sorumluluktan muafiyet bölgeye çevre köy ve illlerden yoğun olarak ortodox Hıristiyan (Rum) Osmanlı vatandaşının göç etmesini sağlamıştı. Bu göç ve refah madenlerin kapandığı ve sosyal ve idari sorunların yaşanmaya başlandığı 18 ve 19. yüzyıla kadar sürdü. Santa yerleşimlerinde, bölgede çıkan madenlerin etkisi ile demircilik ve gümüşçülük önemli bir sanat dalı olmuş, usta çırak ilişkisi ile öğrenilen mesleklerini yakın köyler ve hatta Trabzon' da Kiremitçilik, taş ustalığı, demircilik, terzi, kuyumculuk yaparak sürdürmüşlerdir. Köyün meslek sahibi erkeklerinin bir kısmı Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemimdeki ekonomik çöküşüne bağlı olarak oluşan işsizlik, dini ve sosyal sorunlar nedeniye Çarlık Rusya’sına aileleri ile kalıcı olarak ya da çalışmak amacı ile mevsimsel olarak göç etmeye başlamışlardı. Tarım ve Hayvancılık:
Santa bölgesi tahıl üretimi yapılan geniş yamaç ve tepe düzlükleri yanında, sebze yetiştiriciliği yapılan teras bahçeleri ve iklime ve rakıma uyum sağlayan armut, elma, yaban mersini, kuşburnu, erik vb. meyvaların yetiştirildiği ve geniş yayla potansiyeli ile hayvacılığın yapıldığı, içe dönük kapalı ekonomisi olan bir yerleşim birimi idi. Madenlerin kapadığı 19. yüzyıl başından itibaren bölge kapalı tarım ve hayvancılıkla geçim sağlanan bir yerleşim karakteri göstermiştir. Günümüzde bölgede sadece yaz aylarında hayvancılık yapılmaktadır. ULAŞIM
Santa Harabelerine bağlı bulunduğu Gümüşhane'den Yağmurdere-Taşköprü güzergahından ya da Karaca Mağarası, Kurum ( Gorom, Krom,Kromni) Antik kenti -Cami Boğazı,Dilaver, Sarıtaş Güzergahından ulaşılabilmektedir( Coşkun ERÜZ). Trabzondan ise Trabzon il merkezinin doğusunda olan Arsin ve Araklı sınırları içerisindeki Yanbolu Vadisi'nden ya da Maçka, Sümela, Kürtdere yaylası, Sarıtaş üzerinden ulaşılır. Yanbolu Deresi boyunca yaklaşık 50km olan yolun 44 km si asfalt diğer kısmı ise stabilize yoldur ve yolun iyileştirme çalışmaları devam etmektedir . Santa Yayla olarak kullanıldığı için yaz mevsiminde araç yoğunluğu fazladır. Kiralama ve hertürlü araç ile ulaşılabilir, yağışlı mevsimlerde yol kalitesinin bozulacağı ve çamur olabileceği göz önüne alınmalıdır. En güzel gezi güzergahı; Trabzon-Arsin Yanbolu vadisinden başlayıp merkez Piştoflu mahallesi-İşhan Mahallesi sinden geçen ve Sarıtaş yaylası, Dilaver tesisleri, Kürtdere yaylası boğazından Sümela Manastırından geçerek Maçka dan Trabzon a ulaşan güzergahtır. Aşağıda ki bilgiler http://www.kelkitbasinmuseums.org web sitesinden alınmıştır...
ENGLISH
SANTA RUINS
Santa Ruins lie on two valleys in Dumanlı Village of Yağmurdere subdistrict, 90 kilometres from Gümüşhane city centre and 72 kilometres from Trabzın city centre. It is believed that Santa settlement was set up by Greek people in the seventeenth century. The settlement consists of 7 quarters and more that 300 buildings. Quarters in the settlement are Binatlı, Terzili, Zurnacili, Piştovlu, İşhanlı, Cinganlı and Çakallı. There are two churches in Zurnacili and one in each of the remaining quarters.
ÇAKALLI CHURCH
Çakallı Church is in the centre of Dumanlı Village. The church was built in 1878 on a rectangular area; it features three naves and represents a basilica. The church has two arched entrances, one of the western and the other on the southern façade. There is a clover-shaped crucifix carved over the southern entrance. The church features remains of frescoes; face stone was used to construct doors, windows, supporting elements, arches and corner stones; walls of the structure are made of rubble. TERZİLİ CHURCH
Terzili Kilisesi (Terzili Church) is in Terzili Mahallesi in Dumanlı village. Constructed on a rectangular area, the church features three naves and resembles a basilica. The center nave is wider and taller that the other two naves. There are two arched entrance on the northern and southern façades; these entrances, facing each other, are 1 meter wide each. There is no entrance on the eastern wall because the eastern façade of the building rests against a high hill. Both the abscissa and pastaphorion cells were built as extensions. The top cover of the building has collapsed in time. There is a martyria on the northeast of the Church. CİNGANLI CHURCH
Cinganlı Church is in Dumanlı village, constructed on a rectangular area; the church has three naves and it resembles a basilica. The center nave is wider and larger than the other two naves. The only entrance on the western façade features a semicircular vaulting. Northern section of the supporting beam system that runs parallel to the naves still stands. Both supporting columns and the ceiling have collapsed in time. Face stone was used to construct doors, windows, supporting elements and arches; walls of the structure are made of rubble. PİŞTOVLU CHURCH
Piştovlu Church is in Piştovlu quarter of Dumanlı village. Built on a rectangular piece of land as a basilica, the Church has there naves. The center nave is wider and taller than the other two. There are two arched entrances, one in the north and the other in the south. The northern entrance was arranged in liborion style, but today only one column on this entrance remains. There is a cross carved right above the entrance. Both the abscissa and pastaphorion cells are on the eastern façade, and each has a round window. The church features four clerestory windows. Some of the frescos are still visible. There is a fountain to the northeast of the building. ZURNACİLİ-1 CHURCH
Zurnacili-1 Church is in Zurnacili Mahallesi in Dumanlı village. This church was built in the form of a basilica with three naves; the central nave is wider and taller than the other two. There are two arched entrances, one in the west and the other in the south. The northern entrance was arranged as the main entrance, and it features columns on each side. There are three windows on western and eastern façades, and four windows on eastern and northern façades. Both the abscissa and pastaphorion cells were built as extensions, and each has a window. There are traces of frescos inside the church. The church was built out of ashlar and rubble. SANTA HARABELERİ
Santa Harabeleri, Gümüşhane kent merkezine 90 km Trabzon kent merkezine ise 72 km uzaklıkta Yağmurdere bucağı Dumanlı Köyü'nde iki vadi üzerinde yer almaktadır. Zurnacili Mahallesi'nde iki, diğer mahallelerde birer kilise bulunmaktadır.
ÇAKALLI KİLİSESİ
Çakallı Kilisesi, Dumanlı Köyü merkezinde yer almaktadır. Dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli ve bazilikal planlı olarak 1878 yılında inşa edilmiştir. Biri batıdan diğeri güneyden olmak üzere yuvarlak kemerli iki girişi bulunmaktadır. Güney girişi üzerine yonca biçiminde hac motifi işlenmiştir. Fresko izlerine rastlanan kilisede kapı, pencere, taşıyıcılar, kemerler ve köşe taşlarında düzgün kesme taş malzeme, beden duvarlarında moloz taş kullanılmıştır. TERZİLİ KİLİSESİ
Dumanlı Köyü Terzili mahallesindedir. Dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal planda inşa edilmiştir. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Biri kuzeyde diğeri güneyde olmak üzere 1.00 m genişliğinde, karşılıklı olarak yerleştirilmiş yuvarlık kemerli iki girişi bulunmaktadır. Batı duvarı arazi konumuna göre yüksekçe bir tepeye dayandırıldığı için batıdan giriş açılmamıştır. Apsis ve pastaphorion hücreleri dışa taşkın yapılmıştır. Kapı, pencere, taşıyıcılar ve kemerler düzgün yontma taştan diğer kısımlar ise moloz taştan yapılmıştır. Kilisenin üst örtüsü tamamen yıkılmıştır. Kilisenin kuzeydoğusunda bir martiryum bulunmaktadır. CİNGANLI KİLİSESİ
Dumanlı Köyü'ndeki Cinganlı Kilisesi, bazilikal dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksektir. Tek girişi batıdan sağlanmış olup, girişin üzeri yuvarlak kemerlidir. Neflerini dikine geçen beşik tonozun kuzey bölümü sağlamdır. Kilisenin taşıyıcıları ve tavanı çökmüştür. Kapı, pencere, taşıyıcılar ve kemerler düzgün yontma taştan, diğer kısımlar ise moloz taştan yapılmıştır. PİŞTOVLİ KİLİSESİ
Dumanlı Köyü Piştovli mahallesindeki Piştovli Kilisesi, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Biri kuzey diğeri güneyde olmak üzere yuvarlak kemerli iki girişi bulunmaktadır. Kuzey girişi kiborion tarzında düzenlenmiş ancak günümüze bu kiborion girişin sadece bir sütunu gelebilmiştir. Girişin hemen üzerinde haç işareti işlenmiştir. Apsis ve pastaphorion hücreleri doğu cephesinde yapılmış her birine birer yuvarlak pencere açılmıştır. Kuzeyinde dört mazgal pencere bulunan kilisenin içerisinde fresko kalıntılarına rastlanır. Yapının kuzeydoğusunda bir çeşme yer almaktadır. ZURNACİLİ-1 KİLİSESİ
Dumanlı Köyü Zurnacili mahallesindeki Zurnacili-1 Kilisesi, üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiş, orta yan neflerdan daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Biri batı diğeri de güneyde olmak üzere yuvarlak kemerli iki girişi bulunmaktadır. Bunlardan güney girişi ana giriş olarak kullanılmıştır. Girişin iki yanında sütunceler konulmuş ve üzerine haç motifi işlenmiştir. Kilisenin batıda ve doğuda üç doğu ve kuzeyde ise dörder penceresi bulunmaktadır. Apsisi ve pastaphorion hücreleri dışa taşkın yapılmış her birine birer pencere açılmıştır.
İç mekanda fresko kalıntılarına rastlanmaktadır. Düzgün yontma taş ve moloz taş malzemeyle inşa edilmiştir.
