13/08/2024
Post długi, ale warto go przeczytać w całości. Wyjaśnia w jaki sposób i z jakiego powodu centrum Odessy w 2023 roku zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
11 października 2022 roku władze Odessy przekazały przedstawicielom UNESCO akta nominacyjne w celu wpisania historycznego centrum miasta na główną listę światowego dziedzictwa tej organizacji w ramach wyjątkowej, przyśpieszonej procedury. Dokumentacja ta bardzo szybko znalazła się w Paryżu. Wniosek władz Odessy został pozytywnie rozpatrzony na sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO w styczniu 2023 roku.
Warto zaznaczyć, że pierwsze kroki w tym kierunku poczyniono jeszcze w 2009 roku. Odessa została wówczas kandydatem i znalazła się na wstępnej liście UNESCO. Trudność z przejściem do głównej listy nominowanych polegała na tym, że dokumentacja nominacyjna nie została w pełni opracowana. Nie ujawniono stron naukowych i technicznych. Sytuacja w 2022 roku była już zdecydowanie inna.
25 stycznia 2023 roku na 18. nadzwyczajnej sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa UNESCO historyczne centrum miasta-portu Odessy zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa, pomimo licznych prób przedstawicieli Federacji Rosyjskiej dążących do usunięcia tej ważnej kwestii z porządku obrad. Historyczna dla Odessy decyzja została podjęta dzięki ukraińskim dyplomatom, a także przedstawicielom Bułgarii, Belgii, Grecji, Włoch i Japonii. To właśnie osoby reprezentujące te kraje kwestię nominacji historycznego centrum Odessy wprowadziły do porządku obrad.
W czasie toczącej się wojny obiekt nominacji – w tym przypadku historyczne centrum miasta – zagrożony jest zniszczeniem, w związku z czym władzom Odessy zaproponowano skróconą procedurę wpisania na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Kierownictwo UNESCO – organizacji, której podstawowym celem jest wspieranie współpracy międzynarodowej w dziedzinie kultury, sztuki i nauki – pomogło stworzyć grupę roboczą, w skład której weszli pracownicy włoskiego Ministerstwa Kultury, Departamentu nominacyjnego samego UNESCO, a także grupa specjalistów z Politechniki w Turynie. Ci ostatni przygotowali wcześniej wiele dokumentów nominacyjnych dla innych włoskich miast. Swoją pomoc zaoferowali również pracownicy greckiego i niemieckiego Ministerstwa Kultury. Oznaczało to, że międzynarodowa grupa robocza przeanalizowała dokumentację nominacyjną, zwracając uwagę na braki i podkreślając rolę specjalistów, jacy są potrzebni do zebrania brakującej części dokumentów.
Dokumentacja nominacyjna dla UNESCO to poniekąd praca naukowa i wszystko, co zostało w niej napisane, musi mieć oczywiście naukowe potwierdzenie. W przypadku Odessy dokumentacja liczyła około 500 stron i zawierała, oprócz podstawowych informacji, rysunki techniczne i szczegółowe mapy. Sama sekcja historii to tylko niewielka część tej dokumentacji.
Należy podkreślić, że istnieje kilka kryteriów, na podstawie których można rozważyć wpisanie obiektu na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Jeśli dany obiekt spełnia cechy przynajmniej jednego, to może być już przedstawiony do wpisania na listę. Jeśli spełnia dwa lub trzy kryteria, jego szanse zdecydowanie się zwiększają.
"W myśl Art. 1 Konwencji Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego za dobro kulturowe uważa się:
- zabytki: dzieła architektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, jaskinie i zgrupowania tych elementów mające wyjątkową, powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki;
- zespoły: budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swoją architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii;
- miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnograficznego lub antropologicznego.
Warunkiem wpisu miejsca o charakterze kulturowym na Listę Światowego Dziedzictwa jest uznanie wyjątkowej wartości uniwersalnej w oparciu o co najmniej jedno spośród pięciu przedstawionych poniżej kryteriów, przy czym kryterium VI może być stosowane jedynie jako kryterium uzupełniające.
Dobro powinno:
I. stanowić wybitne dzieło twórczego geniuszu człowieka; lub
II. ukazywać znaczącą wymianę wartości, zachodzącą w danym okresie czasu lub na danym obszarze kulturowym świata w dziedzinie rozwoju architektury lub techniki, sztuk monumentalnych, urbanistyki lub projektowania krajobrazu; lub
III. nieść unikalne lub co najmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub cywilizacji wciąż żywej bądź już nieistniejącej; lub
IV. być wybitnym przykładem typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, który ilustruje znaczący(e) etap(y) w historii ludzkości; lub
V. być wybitnym przykładem tradycyjnego osadnictwa, tradycyjnego sposobu użytkowania lądu lub morza, reprezentatywnego dla danej kultury (kultur); lub obrazującym interakcję człowieka ze środowiskiem, szczególnie jeżeli /dane dobro/ stało się podatne na zagrożenia wskutek nieodwracalnych zmian; lub
VI. być powiązane w sposób bezpośredni lub materialny z wydarzeniami lub żywymi tradycjami, ideami, wierzeniami, dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu (Komitet jest zdania, że kryterium to powinno być stosowane na ogół łącznie z innymi kryteriami)."
Ponieważ UNESCO zajmuje się światowym dziedzictwem, pierwszym krokiem dotyczącym obiektu nominacji jest znalezienie czynnika, który ma widoczny wpływ na światową kulturę, a także stanowi dla niej wartość.
Ostatnią i najważniejszą częścią dokumentacji jest plan przyszłego zarządzania obiektem nominacji. Należy przedstawić UNESCO działania mające na celu ochronę wartości, a także sposoby, dzięki którym obiekt będzie kultywowany i przekazany potomnym.
Historyczne centrum Odessy zostało nominowane na podstawie dwóch kryteriów: unikalnej wielokulturowości i unikalnego rozwiązania urbanistycznego. Odessa to miasto, do którego przybyli niegdyś Włosi, Francuzi, Niemcy, Grecy, Polacy, Hiszpanie, a także przedstawiciele innych – około 130 – narodowości. Oczywiście wcześniej mieszkali tutaj Ukraińcy, Rosjanie, później przybyli także Żydzi. Ogromna liczba przedstawicieli różnych narodów stanowiła niezwykły tygiel różnorodnych kultur, w których ludzi łączyła przede wszystkim wolność. Dzięki temu Odessa stała się najszybciej rozwijającym się miastem na świecie.
Etapem związanym z nominacją historycznego centrum Odessy na listę światowego dziedzictwa UNESCO było poszukiwanie niezwykle ważnych atrybutów, w tym przypadku fizycznych dowodów na istnienie unikalnego miasta. Urbanistyka oraz architektura Odessy doskonale unikalność tę udowadniają. Przyroda była przeciwna pojawieniu się na miejscu dzisiejszej Odessy dużego miasta handlowego. Klimat stepowy, brak wody, brak materiałów budowlanych – wszystko to razem wzięte stanowiło ogromną przeszkodę. Człowiek potrafił jednak podporządkować sobie naturę. Wykorzystano ogromne zasoby rakuszniaka – charakterystycznego kamienia o żółtym kolorze zawierającego zgniecione muszle oraz mięczaki – znajdującego się pod stopami mieszkańców.
Odessa jest dzisiaj przedstawiana jako ostatnia planowana decyzja miejska w Europie, a może nawet na świecie. Zazwyczaj budowano hutę, kopalnię, zakład przemysłowy, a wokół nich powstawało miasto. Odessa była miejscem, które zostało zaprojektowane i stworzone według jednego koncepcyjnie wspaniałego planu. Chcąc zrealizować zamysł stworzenia miasta handlu uwzględniono wszystkie warunki naturalne – wąwozy, płaskowyże i morze.
Ze względu na obecne zagrożenia związane z działaniami wojennymi ze strony Federacji Rosyjskiej, Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO postanowił wpisać w trybie przyspieszonym historyczne centrum Odessy na listę światowego dziedzictwa. Obiekt nominacyjny został jednocześnie wpisany na listę światowego dziedzictwa w zagrożeniu. Tym samym została potwierdzona wyjątkowa wartość tego miejsca w skali światowej, jako świadectwa rozkwitu wielokulturowego miasta portowego w XIX wieku.
Wpisanie historycznego centrum Odessy na listę światowego dziedzictwa UNESCO w zagrożeniu otworzył nowe możliwości udzielania pomocy na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego Ukrainy przez społeczność międzynarodową. Decyzja ta została przyjęta w drodze głosowania.
Obecnie trwa wojna o ukraińską kulturę i tożsamość. Rosjanie próbują udowodnić światu, że są narodem cywilizowanym i nigdy nie niszczą obiektów chronionych przez UNESCO. W rzeczywistości jest zupełnie inaczej. Wszyscy zdają sobie sprawę, że jedynie ukraińskie wojsko i ukraińska obrona przeciwlotnicza może dać Odessie pełne bezpieczeństwo. Czołg lub wystrzelona rakieta może zniszczyć budynek, ale nie może zniszczyć kulturowego znaczenia. Wpisanie historycznego centrum Odessy na listę światowego dziedzictwa UNESCO takie znaczenie podkreśla. Ukraińska kultura uznana została za niezwykle ważną część kultury światowej. Nikt już nie może powiedzieć, że Ukraina jako naród nie istnieje.