31/03/2018
Bích họa nơi công cộng - nghịch lý cần cảnh báo
Tháng 6-2016, làng bích họa đầu tiên ở Việt Nam, làng Tam Thanh, thuộc xã Tam Thanh, thành phố Tam Kỳ, Quảng Nam, được khánh thành và nhanh chóng trở thành một điểm du lịch mới dọc biển miền trung Việt Nam. Từ Tam Thanh, hiệu ứng làng bích họa, khu phố bích họa lan tỏa nhanh chóng ở nhiều địa phương khác. Nhưng chỉ một năm sau, không ít bức bích họa ở ngôi làng bích họa “tiên phong” ấy đã bị phá, do người làng xây nhà mới. Tình trạng này cảnh báo những điều gì tới “phong trào” trang trí, làm đẹp bằng bích họa ở Việt Nam hiện nay?
Nơi nơi làm bích họa
Với cú “hích” từ làng chài Tam Thanh nhỏ bé, cho đến nay, mô hình làng bích họa đã lan sang nhiều tỉnh thành trong cả nước. Ngay sau Tam Thanh, tỉnh Quảng Nam có thêm làng bích họa ở xã đảo Tam Hải, huyện Núi Thành. Tỉnh Quảng Ngãi có hai làng bích họa ở Thanh Thủy, xã Bình Hải, huyện Bình Sơn, và xã An Bình thuộc Đảo Bé, huyện đảo Lý Sơn. Đà Nẵng cũng nhanh chóng có các khu tổ dân phố “bích họa”. Đầu năm 2018, Quảng Bình đã xuất hiện “cung đường bích họa” ở làng chài Cảnh Dương, xã Cảnh Dương, huyện Quảng Trạch. Tỉnh Đồng Tháp cũng vừa kịp hoàn thành một làng bích họa nằm kế bên cây cầu Cao Lãnh đang được xây dựng. Tỉnh biên giới phía bắc Quảng Ninh cũng đã kịp có ít nhất hai làng bích họa là xóm họ Đặng, thôn Pò Hèn, xã Hải Sơn, và hai nhà văn hóa ở hai xã Vĩnh Trung, Vĩnh Thực trên đảo Vĩnh Thực, thành phố Móng Cái.
Riêng Hà Nội, phong trào vẽ bích họa ở khu tập thể, đường làng ngõ xóm đã lên đến hàng chục điểm, hoặc có sự tham gia của chính quyền, đoàn thể địa phương, hoặc là sự tự phát của chòm xóm. Gần đây nhất, một dự án “bích họa” quy mô của Hà Nội đã được khánh thành trên đoạn phố đi bộ mới của khu phố cổ, thuộc đường Phùng Hưng, quận Hoàn Kiếm.
Có thể nói, nếu chỉ là những sự chung tay của một cộng đồng nhỏ, cùng làm, cùng hưởng, như cách làm đoạn tường trang trí ghép gốm của một khu dân cư trên phố Duy Tân, Hà Nội, từ cuối năm 2014, câu chuyện bích họa hẳn chỉ dừng lại là những thú vui hay nhu cầu tự thân của từng nhóm cộng đồng nhỏ lẻ. Nhưng khi gây dựng một “làng bích họa” với mục tiêu lớn hơn, giúp đưa một nơi chốn quen cũ, bình thường thành một địa chỉ du lịch mới, thúc đẩy phát triển kinh tế, thì sự việc đã không còn đơn giản nữa.
Hệ quả từ cái nhìn ngắn hạn
Trong một trao đổi với chúng tôi hồi tháng 7-2016, ông Park Kyoung Chul, khi đó là giám đốc Văn phòng quỹ giao lưu văn hóa Hàn Quốc - Korea Foundation tại Hà Nội, người nhen nhóm ý tưởng đưa mô hình làng bích họa rất thành công ở Hàn Quốc sang Việt Nam, đã không giấu được sự vui mừng trước kết quả ban đầu ở Tam Thanh. Theo ông, ở Hàn Quốc, thường 7 - 10 năm sau, một ngôi làng bích họa mới cần đến việc tu sửa, chỉnh trang lại. Ông đã hy vọng ở Tam Thanh, ít nhất là 5 năm sau, các bức bích họa mới có thể cần phải sửa chữa.
Nhưng có lẽ cũng nhanh chóng như sự lan tỏa mô hình làng bích họa này ra tới nhiều địa phương khác, Tam Thanh trở thành điểm du lịch nổi bật ở miền trung ngay mùa hè năm 2016. Giá đất quanh làng tăng nhanh, nhiều dịch vụ phục vụ khách du lịch xuất hiện. Bên cạnh đó, các chính sách xã hội như hỗ trợ xây mới nhà cho các gia đình nghèo, có công với cách mạng, vẫn tiếp tục được triển khai. Có điều kiện kinh tế hơn nên người dân muốn xây nhà mới. Ai cũng biết nhờ có bích họa, Tam Thanh đã được đổi thay nhanh chóng, nhưng cũng không thể bắt buộc người dân phải giữ lại nhà đã cũ, chật chội với bức tường vẽ tranh đẹp đẽ bởi mục đích “vì cộng đồng” hay vì sự phát triển chung của địa phương. Vậy là mới chỉ một năm sau ngày khánh thành, làng bích họa Tam Thanh đã có những bức bích họa bị đập bỏ, thay vì tiếp tục được người dân chủ động tự tôn tạo, vẽ mới để nhân lên vẻ đẹp ban đầu như cách làm của hầu hết các làng bích họa Hàn Quốc.
Làng bích họa 3D Thanh Thủy, Quảng Ngãi cũng xảy ra tình trạng làng biển mà một số người dân bỏ biển để mở dịch vụ trông xe, bán hàng quán phục vụ khách tham quan bích họa. Đây có lẽ không phải là một cách kiếm tiền từ du lịch xứng đáng với một làng ven biển đẹp, lại gần với khu thắng cảnh Gành Yến danh tiếng. Đấy là chưa kể bích họa được thi công ở làng có vẻ xa lạ với cư dân và bản sắc địa phương: quanh một làng biển Việt Nam mà thấy xuất hiện đột ngột những phong cảnh tựa như ở Nhật Bản, hay nhà mái vòm kiểu Tây, có cả ngựa vằn, voi, hổ, gấu...
Ngay đoạn phố bích họa mới khánh thành ở Hà Nội cũng để lại không ít dư vị khó tả cho nhiều người Hà Nội vốn kỹ tính và tinh tế. Khu vực làm bích họa trên đoạn phố Phùng Hưng vốn là nơi kinh doanh thịt chó nổi tiếng, kèm quán bia, tụ điểm trông xe. Nỗ lực của chính quyền địa phương nhằm tạo một điểm vui chơi công cộng mới cho nhân dân là rất đáng hoan nghênh, nhưng cũng không thể bỏ qua việc buộc phải bảo đảm cuộc sống của các cửa hàng kinh doanh. Vậy là bên này thì nườm nượp người già, thanh niên, trẻ con đến chụp ảnh check-in vui vẻ với nghệ thuật, bên đối diện thì vẫn bầy hầy các quầy thịt chó nướng, ít nhiều gây phản cảm. Chưa kể những khập khễnh giữa hai “dòng” nghệ thuật ở đây, cái thì thuần bích họa trang trí, cái lại được cho là nghệ thuật sắp đặt, nghệ thuật đương đại, mà muốn cảm hiểu được, người ta buộc phải đọc các bảng “Statement” - thông điệp tác phẩm, phải suy nghĩ về ý nghĩa tác phẩm trong một bầu không khí ồn ã xung quanh.
Nghịch lý cần được giải quyết
Hầu hết các làng bích họa ra đời ở Việt Nam đều hướng đến mục tiêu thu hút, kích thích phát triển du lịch địa phương. Nhưng du lịch lại là một ngành kinh tế dịch vụ đặc thù, đòi hỏi nhiều sự chuẩn bị bền vững cả về hạ tầng cơ sở cũng như năng lực giải quyết các vấn đề văn hóa xã hội nảy sinh. Đòi hỏi này, tiếc thay, vẫn bị bỏ quên trong phong trào nhân rộng mô hình “làng bích họa” tự phát ở nhiều địa phương. Đây là một nghịch lý phát triển gây lãng phí nguồn lực mọi mặt cho kinh tế địa phương về lâu dài.
Những bức bích họa bị đập bỏ một cách nhanh chóng ở Tam Thanh là lời cảnh báo cho các địa phương khác trong việc cân nhắc có nên tiếp tục nhân rộng mô hình này để “thu hút khách du lịch”. Được biết, trong tháng 5-2018, Korea Foundation tiếp tục hỗ trợ làng Tam Thanh sửa chữa, nâng cấp, bổ sung vẽ mới các bức bích họa, điều mà có lẽ ông Park Kyoung Chul, chủ nhân của ý tưởng làng bích họa Tam Thanh, khó có thể hình dung. Quỹ cũng có kế hoạch đề nghị chính quyền và người dân làng Tam Thanh ký cam kết gìn giữ, bảo quản bức bích họa được vẽ trên ngôi nhà của mình, tối thiểu 5 năm. Nhưng nếu như người dân lại tiếp tục rơi vào hoàn cảnh buộc phải lựa chọn giữa một bên là cam kết dân sự nói trên với nhiều ý nghĩa, một bên là nhu cầu nâng cấp nơi ăn chốn ở của mình? Đây quả là một câu hỏi không dễ trả lời, một nghịch lý không lấy gì làm thú vị trong tương quan quan hệ giữa bên hỗ trợ và bên nhận hỗ trợ.
Hiển nhiên, không một phong trào hay sự phát triển nào có thể bền vững nếu chỉ là bắt chước, tự phát mà không được bắt rễ từ nhu cầu thực của cộng đồng cư dân, cộng đồng xã hội. Hy vọng rằng những nghịch lý và cảnh báo từ “phong trào” gây dựng làng bích họa gần đây sẽ giúp các địa phương đang mong muốn phát triển du lịch cân nhắc, tìm tòi những cách thức phù hợp với thực tiễn quê hương mình, thay vì chỉ muốn nhanh chóng sao chép từ nơi khác.
Thùy Minh/Nhân Dân - http://www.nhandan.com.vn/hangthang/van-hoa/vanhoa-nghethuat/item/35930902-bich-hoa-noi-cong-cong-nghich-ly-can-canh-bao.html
Ảnh: Tổng hợp từ Facebook, Instagram
