GREAT TEA ROAD

22/01/2017

Монгол цай

08/11/2015

We are discussing Tea Road mountain biking road in mongolia with Chinese cycling team members of Erlian.

12/10/2015

Сайхан талын халуун рашаан

Сайхан талын халуун рашааныг хойд Хятадын газрын тосны хайгуулын өрөмдлөгийн баг 1988 онд нээсэн бөгөөд ӨМӨЗО-ны Шилийн гол аймгийн Сөнөд баруун хошууны Сайхан тал хотоос 15км баруун өмнө зүгт байрладаг. Үүний дараагаар аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх зорилгоор рашаан сувиллын төвийг байгуулжээ. Халуун рашаан нь ерөнхийдөө натрийн хлорид төрлийн устай бөгөөд өндөр давсжилттай ба лити, фтор, бром болон бусад химийн элементүүд агуулагдсан байдаг бөгөөд 60-65 градусын тогтмол температуртай. Рашааны концентрацид байгаа эрдэсүүд нь бодисын солилцоог дэмжиж зүрх судасны үйл ажиллагаа, дотоод шүүрлийн үйл ажиллагааг зохицуулж арьсыг эрүүл сайхан болгох, дархлаа сайжруулах зэрэг олон талын ач тустай. Төмрийн элементүүд болон бусад элементүүдийн агууллагаас болж ус нь шар өнгөтэй байдаг. Шинжээчид энэ халуун рашааны чанарыг дэлхийд ховорт тооцогдоно гэж үзсэн байна.

12/10/2015

Цайны зам нь Тал нутгийн торгон замын бууралтын үед, Ази Европын эх хуурайд бадран хөгжсөн бас нэгэн олон улсын худалдааны зам.“ Цайны зам” нь Григорианы тоололын 1689 оноос эхлэж худалдааны зам болсон байна, одоогоос 320 жилийн өмнө. Тэд гол нь Шянь Ши мужийн худалдаачидаар бүрэлдэж, өмнө орноос цай худалдан авч Гүй хуа-д( одоогийн Хөх- хот), Жанчхүү- д бөөгнүүлэн, дараа нь тэмээнд ачиж тээвэрлэн, Эрээн улаач өртөө( одоогийн Эрээн хот), Улаанбаатар, Хиагт, Улаан- Үүд, Эрхүү, Тобольск зэрэг газраар дамжиж, Европын Москва болон Санкт петербург- т хүрнэ. Энэх зам нь хоёр хагас зууны олон улсын худалдааны замыг хөгжөөн, Ази Европын эх хуурайг сундлан, түмэн газар аялан, Ази Европын эх хуурайд нэгэн зурвас гүн соёлын судас сийлсэн юм.

11/10/2015

Цай ундааны зүйл.
Манайхны сүүтэй цай бол дур сэргээх үнэр амттай, алжаал тайлах ид шидтэй ундаан мөнөөр барахгүй өл хоол залгуулах чанар чадалтай үндэсний онцлог бүхий дээд зэргийн ундаа юм. Монголчууд хэдийнээс уургийн улаан цайгаа чанаж, идээний дээж хэмээн дээдэлсээр өдийг хүрчээ. Ардууд сибирийн шимтэглэй, хөвөн оройт, боролзой, цээнийн үндэс, өрөл, сөд өвс, бөөрөлзгөнө, мойл, туйпланцар, боролжны навч, аврага цорж, нохойн хошуу, мягмансанжаа, тавилганы мөчир, найлзуур, инж буурал, бүйлээс, улиангарын навч, зээргэнийн мөчир, гоёо, гичгэнэ, алирс, тэхийн шээгний мөчир навч зэрэг 100 гаруй зүйлийн цай орлох ургамал хэрэглэж ирсэн байдаг. Монголчууд хөвч шугуйт уулынхаа амтат жимсыг нь түүж идээд анхилам навчийг нь бүрж уудаг байснаа хожим нь өмнөд орны хөх цай, ногоон цайг уух болсон ажээ. Монгол оронд 7 дугаар сар цай түүх тохиромжтой сар юм. Энэ үед настан буурлууд хүүхэд багачуудаа дагуулан ууланд очиж өрөл мойлын сугсрага найгасан сөөг болон цайр чихрийн намаг холбосон хажуу жалганаас тэмээн даалин, арьсан тулам ачаа дүүрэн цай түүж ирээд заримыг нь жигнэж боловсруулан бас наранд эгшээж, сүүдэрт хатаан шуудай шуудайгаар чигжин дүүргэж нөөцөлж авдаг ажээ. Нутгийн цайны цэцэг нь ханхлам сайхан үнэртэй, бурам чихэр шиг амтлаг. Цай түүхэд заримынх нь навчийг, заримынх нь навч жимсыг хольж түүдэг бол заримынх нь үр ба иш модыг ч түүж авдаг байна. Монгол ард түмний ууж дадсан цайны ургамлыг товчлон тэмдэглэвэл:

Сөдөн цай.
Сөд өвс нь уулын хажуу, модтой чийглэг газар, хээр талд ургадаг олон наст өвслөг ургамал юм. Махлаг үндэснээс жилд ээлжлэн ургадаг. Навч нь уртавтар дугариг, мухар үзүүртэй, хөрөөний шүдэн хөвөөтэй. Боровтор улаан бөөрөнхий түрүү хэлбэртэй, хэлтэсгүй баг цэцэгтэй. Бөөрөнхий хэлбэрийн нарийн үслэг жимс боловсорно. Намар жимс нь боловсроод иш нь улайх үед ишийг нь түүж аваар ямх урт хэрчиж боогоод сүүдэр газар хатаана. Нэг данх цайнд цэн орчим боож чанавал хүрэн улаан өнгөтэй цай болно. Хэвийн цайтай хольж чанаад сүлбэл хүрэн шар өнгөтэй анхилам үнэртэй цай болно.

Цайрын цай.
Цайр буюу цагаан цайр нь гуу хянгын голын дагуу хад чулууны завсар буталж ургадаг ховор чухал модлог ургамал юм. Шаравтар саарал холтостой мод нь чийрэг бахим хугардаггүй тул уургын залгаас хийдэг. Шүхэр хэлбэрийн цагаан цэцэг дэлгэрнэ. Билгийн улирлын долоон сарын хорьдоор цайрын навч улбар шар болоход навч жимсийг нь түүж аваад цэвэр усанд зайлж угаагаад үдийн наранд эгшээн шөнө дарж халаагаад жимсний хамт сагсанд хийж 2-3 өдөр даршлаад алагласан навч нь бүрэн улайх үед таван жингийн дотор нэг жингийн харьцаагаар хөх цай хольж уурштал жигнэж сүүдэрт даршлан хатаагаад сүүтэй цай болгон чанаж ууна.

Улааганын цай.
Уулын хажуу хээр талд бөөнөөр бутлан ургадаг таван дэлбээ бүхий цагаан буюу ягаан цэцэг дэлгэрдэг модлог ургамал юм. Цагаан шүүдэр унахын өмнө хойно арван өдөрт навчийг нь шувтарч аваад сиймхий адар дээр дэлгэн наранд ээж халаагаад усанд зайлж шүүж гаргаад жигнэсний дараа хатааж чанаж ууна.

Боролзгонын цай.
Боролзгоно уулын хормой, элсэрхэг хормой бэл, тал газруудад 2-5 тохой өндөр ургах бутлаг ургамал юм. Улбар хүрэн шулуун иш нь олон саглагар салаатай байна. Ягаан буюу бор өнгөтэй шор хэлбэрийн баг цэцэг дэлгэрнэ. Намрын эхэн сард боролзгоноос сэнгэнэм сайхан үнэр үнэртэх бөгөөд оройнх нь жижиг навч, нийлмэл жимсийг нь ноолуур үстэй нь түүж эрт, оройн наранд ээж хатаагаад цэвэр усанд угааж шүүж аваад жигнэж хатаасны дараа цай болгон ууна. Боролзгоны иш, хальс, жимс нь цөм эмэнд орох бөгөөд ханиалгыг дарах, цэр ховхлох, хямарсан халууныг арилгах, уушигны тамирыг сайжруулан, амьсгал давхцахыг засна гэж монгол эмнэлгийн номонд тэмдэглэжээ.

Өрөлийн цай.
Өрөл бол гүн уулын гуу, жалга, булаг горхины хөвөөгөөр ургадаг, модлог ургамал юм. Шүхэр хэлбэрийн, таван дэлбээтэй, цагаан цэцэг дэлгэрнэ. Улаан буюу шаргал улаан жижиг жимсийг нь түүж иднэ. Өрөлийн навч жимс модыг цөмийг нь цай болгон чанаж ууна. Намрын эхэн сарын эцэст уулын хярын мод навчаа хаян улайх үед өрөлийн навч жимсийг нь түүж жавар нэвтрэх саванд дарж байгаад навчны өнгө нь улбар өнгө татах үед гаргаж тогоонд халаах буюу жигнэх аргаар боловсруулан сэрүүн газар тавьж хатаагаад бөс даавуун уутанд хийж чанаж ууна. Дөрөвний гурвын харьцаагаар хөх цайтай хольж жигнэх буюу чанавал сайхан үнэртэй цай болно.

Туулайн бөөрийн цай.
Туулайн бөөр буюу сэндэн бол элсэрхэг бөөр болон шар шороот хөрсөнд ганц ганцаар ургадаг хонхорцог жимст модлог ургамал юм. Боровтор саарал холтостой иш нь хүрэн улаан голтой ажээ. Таван дэлбээ бүхий цагаан ягаавтар цэцэг дэлгэрнэ. Намар навчинд нь улаавтар туяа татах үед навчийг нь түүж аваад цэвэр усанд зайлж аваад жавар нэвтрэх саванд хийж хэдэн өдөр дарж байгаад үл мэдэгдэм исгэлэн үнэр гарахаар тогоон дотор халтал нь хуурч хатаагаад чанаж ууна. Монгол эмнэлэгт цэцэг, жимс, модыг нь эмийн найрлагад хэрэглэдэг бөгөөд өчүүхэн бага гашуун амтлаг болоод хуурай, эелдэг, сэрүүн чанартай, шар усыг хатааж, хавдар хариулан, бам өвчин болон үе мөчний өвчнийг эмнэнэ гэжээ.

Царсны цай.
Царс мод бол уул хажуу ээвэр газрын зөөлөн хөрсөнд бөөн бөөнөөр, ганц нэгээр ургадаг модлог ургамал юм. Усны долгион шиг хөвөөтэй, өндөг хэлбэрийн навстай байна. Боргоцойндоо баглагдсан зууван хэлбэрийн жимстэй. Намрын эхэн сард царсны улбар татсан навчийг нь түүж аваад угаан цэвэрлэж, дарж байгаад эсгэх буюу тогоонд жигнэн боловсруулж хатаагаад тээрэмдэж жижиглэсний дараа даавуун уутанд хийж чанаж ууна.

Алимны цай.
Зэрлэг алим нь уулын гуу жалганд ганц ганцаар ургадаг хүрэн хар хальстай, тураг модлог ургамал юм. Таван дэлбээ бүхий шүхэр хэлбэрийн цагаан цэцэгтэй. Өндгөн хэлбэрийн шаравтар цагаан жимс нь боловсрохоороо хүрэн өнгөтэй болно. Навч ба жимсийг нь цай болгон ууна. Намар навч нь хагас шарлах үед түүж аваад цэвэр усаар угааж сагсанд сайтар дарж хийгээд 2-3 өдөрт нэг удаа эргүүлэн бүх навч шар буюу улаан бор болсны дараа дэлгэж, сэрүүн газар тавьж хатаагаад тээрэмдэж авна. Навчийг нь дарахад жимсний хамт хийж исгэвэл цайны өнгө амт нь нэн сайхан болно. Алимны цайнд жимсийг нь хийвэл шар халууныг дарж, ханиалгыг намдаах зэрэг эмчилгээний чанартай байна.

Цагаан яргуйн цай.
Цагаан яргуйг бас Еэмэнгарва буюу чөдөр өвсны цагаан цэцэг гэдэг. Энэ нь чийглэг хөрс, уулын бэл, тал зоогоор ургадаг тохой өндөр бутлаг ургамал юм. Хар ногоон өргөн навчтай, Нимгэн бөгөөд хумгар амсартай хонх мэт цагаан цэцэг дэлгэрнэ. Ихэвчлэн бусад модтой орооцолдон ургана. Мод өвс боловсрох намрын цагт түүний иш навчийг нь түүж аваад боож хатаан, халааж, чанаж уухад үнэр амтаар сайхан цай болдог байна.

Нохойн хошуун цай.
Нохойн хошуу бол уулын хажуу, чийг сөөгтэй газарт ихээр ургадаг бутлаг ургамал юм. Хондон улаан цэцэг дэлгэрч чавга мэт өндгөн хэлбэрийн гялгар улаан жимс дэлгэрэх бөгөөд тутрага шиг жижиг үртэй байдаг. Намар өвс мод боловсорсны дараа навч жимсийг нь түүж аваад сайтар хатаасны дараа ширмэн тогоонд халааж бүрж уувал үнэр амт нэн таатай байдаг.

Бударганын цай.
Бударгана бол элс манх, дагжуур зоо газар бутлан ургадаг олон наст модлог ургамал юм. Нэг метр шахам өндөр ургана. Хавар зундаа навчлан намар болоход иш нь борлож бүдүүрэхэд олонхи нь нар буруу мушгиран эргэдэг бөгөөд навч нь зулгаран унана. Түүний мушгимал үндэс нь гарын бугуйн чинээ бүдүүн, сэндэн модны гол шиг хүрэн улаан өнгөтэй болно. Бударганын цайг жилийн дөрвөн улиралд чанаж ууна. Зуны улиралд ургаж байгаа ногоон навч ишийг нь боож байгаад чанавал ногоовтор өнгөтэй идээшиж, нялуун амттай болдог. Бусад улиралд үндэс хожуулыг нь буталж байгаад чанаж уувал хөх цай шиг хүрэн улаанаар идээшдэг боловч багахан шорооны амт гарна. Бударганын цайг хөх цайтай хольж чанавал амттай болдог.

Эх сурвалж: http://namurana.blogspot.com

08/10/2015

Алдарт цайны зам

Хүн төрөлхтөний түүхэнд Ази, Европ тивийг холбосон өнө эртний алдарт хоёр зам байдаг. Нэг нь Монголчуудын соёл, түүхийг агуулсан алдарт Торгоны зам юм. Нөгөө нь Хятадын өмнөд хязгаар Фунчань боомтоос ачаа, бараа тээвэрлэн Москва хүртэл явдаг алдарт Цайны зам билээ. Энэхүү цайны замаар эртний хятадын ааг, амт чанараараа гайхагдсан цай их Оросын хаанд хүрч улмаар Москвагаар дамжин Европ тивд түгэн дэлгэрчээ.

Өөрөөр хэлбэл дэлхий дахинаа цай түгэн дэлгэрэхэд Цайны зам ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэнтэй маргахын учиргүй. Хүн төрөлхтөний ахуй, соёлын үнэт өвийн нэг цай хэмээх ундааны анхны түгээх замыг ийнхүү Монгол нутгаар дамжуулсан учраас Цайны зам манай улсын соёл иргэншилд ч ихээхэн нөлөөлсөн байдаг. Цайны замын тээвэр нь Хаалган хотоос үхэр тэргээр жимлэн Замын-Үүдэд ирээд Монголчуудыг хөлслөн тэмээн жингийн цуваагаар Чойроор дайрч, Хүрээгээр дамжин Хярааны хонхорын хилийн харуул хүрч улмаар Хиагт хот ортол явдаг байв.

Нэг удаагийн тэмээн жинд ачаа бүхий 1000 шахам тэмээ явдаг байжээ. Хятадын өмнөд боомтоос олон зуун бээр газрыг туулж ирсэн цайны ургамал бүхий ачааг Хиагт хотод хүлээн авах, гаалийн татвар ногдуулах, ангилан ялгах, заримыг нь хагас боловсруулах худалдааны томоохон төв ажилладаг байж. Гадаадаас оруулж ирсэн барааны орос орны анхны хүлээн авагчид болсон Хиагтын худалдаачид тухайн цагтаа үлэмж баячууд байсан тухай түүхэнд тэмдэглэн үлджээ.

Гурван зууны турш ердийн хөсгөөр тээвэрлэсэн Цайны замын хөгжилд 1903 онд ашиглалтад орсон Дорнод Сибирийн төмөр зам ихээхэн үүрэг гүйцэтгэж, орчин цагийн цайны бүтээгдэхүүний боловсруулж тээвэрлэхэд шинэ алхам болсон байдаг. Хиагт хотын төв музейд Цайны замын үүх түүхийг агуулсан тусгай тасаг байдаг юм билээ. Оросын алдарт аялагч Мартос 1823 онд бичсэн тэмдэглэлдээ ч түүртэлгүй тайван орж ирнэ" хэмээн бичиж үлдээжээ.

Цайны зам Хятадаас улбаалан Монголоор дамжин Европ тивд хүрснээр хүн торөлхтөний хэрэгцээнд хэдэн зуун төрлийн цай, цай бэлтгэх технологи нэвтэрч улмаар цай буцалгах сав, цайны аяга зэрэг нь урлагийн төгс шийдэл бүхий үл давтагдах өөр өөрийн цаг үеийн түүхийг агуулсан бүтээгдэхүүнүүд болсон билээ.

30/09/2015

Монголчуудын цай. Амттай цайг ууна гэдэг нэгэн төрлийн соёл хэмээн үздэг.

"Цай цайлах ёсон" Цай нь уух ундаа ёслол хүндэтгэлийн идээ юм. Цай чанаж буцалгахад нарийн ажиллагаа чухал бөгөөд хуучин шааран дээр шинэ цай нэмж чанавал гашуун амттай болдог.Амттай цайг ууна  гэдэг  нэгэн төрлийн соёл хэмээн үздэг.

25/09/2015

Цай гэдэг хүн төрөлхтний хөгжлийн түүхэнд эрт орж ирсэн ундаа билээ. МЭӨ 2-р зуунаас эхлэн Азийн орнуудад цайг хэрэглэж эхэлсэн түүхийн баримт байдаг. Цайны ургамал нь Ази тивийн чийглэг, дулаан бүсэд элбэг ургадаг байсан нь ийнхүү хүмүүний хэрэглээнд эхлэн хэрэглэгдэх болсон учиртай бөгөөд аажмаар Дундад Азиар дамжин Европын орнуудад хүрч улмаар Англи болон Ирланд орнуудын өдөр тутмын голлох хэрэглээ болжээ. Анх хятадын кантон аялганы ча хэмээх үг нь Перс хэлэнд чай гэсэн үг болон хувирч улмаар олон хэлэнд чай, тий, цай гэх мэтээр нэрийдэх болжээ.

25/09/2015

Монгол цайны жорууд:
1. Бор цай - Буцалж буй усанд цайны ургамал хийж чанасан цай, давстай болон давсгүй байж болно. Зарим хүмүүс хар цай гэж нэрлэдэг ч бэлэгдлийн үүднээс хар гэдэг үгийг цээрлэн бор гэж нэрлэх нь монгол бөөгийн зан үйлтэй холбоотой ажээ. Мөн бүгээн цай гэж нэрлэх сүү багатай цай байдаг.
2. Сүүтэй цай - усаа буцалгаад цайны идээгээ хийж идээштэл нь даргиаж буцалгана. Сайтар идээшиж гүйцсэний дараа шанагаар хэд самраад сүүгээ хийж таглан буцалмагц нь олонтаа самарч цай болон сүүгээ задалж аагшуулж өгдөг.
3. Шар тостой цай – Шар тосоо тогоондоо хийж хайлуулаад дээр нь цайны идээгээ хийж хуурна. Дээр нь усаа хийж таглаад буцалгана. Сайтар буцалж идээшмэгц бага зэрэг давс үрж амтлаад сүүгээ хийж дахин буцалгана. Дэврээд ирэх үед нь шанагаар сайтар самарч аагшуулна.
4. Хийцтэй цай – Эхлээд бор цайгаа хийж бэлдэж тавина. Шар тосоо тогоондоо хайлуулаад дээр нь гурил цацаж хуурна. Дээр нь бэлдсэн цайгаа хийж таглаад буцалгана. Сайтар буцалж идээшмэгц бага зэрэг давс үрж амтлаад сүүгээ хийж дахин буцалгана. Дэврээд ирэх үед нь шанагаар сайтар самарч аагшуулна.
5. Шар будаатай цай – Мөн цайгаа чанаж тавина. Тогоонд шар тос эсвэл цөцгийн тос хайлуулж шар будаагаа хийж хуурна. Дээр нь бэлдсэн цайгаа хийж таглаад буцалгана. Сайтар буцалж идээшмэгц бага зэрэг давс үрж амтлаад сүүгээ хийж дахин буцалгана. Будаа нь болсон бол шанагаар сайтар самарч аагшуулна.
6. Цагаан будаатай цай - Мөн цайгаа чанаж тавина. Тогоонд шар тос эсвэл цөцгийн тос хайлуулж цагаан будаагаа хийж хуурна. Дээр нь бэлдсэн цайгаа хийж таглаад буцалгана. Сайтар буцалж идээшмэгц бага зэрэг давс үрж амтлаад сүүгээ хийж дахин буцалгана. Будаа нь болсон бол шанагаар сайтар самарч аагшуулна.
7. Дээрх 2 төрлийн будаатай цайг өтгөрүүлье гэвэл хийцтэй цайны адил гурил эхэлж хуурч болно. Тэгвэл будаагаа хууралгүй цайндаа чанаж болгоно.
8. Банштай цай – Эхлээд баншаа чимхэж бэлдэнэ. Бор цайгаа чанаж тавина. Дараа нь тогоонд шар тосоо халааж бага зэрэг гурил үрж хуурна. Дээр нь бор цайгаа хийж таглаад буцалгана. Давс үрж амтлаад сүүгээ хийж буцалгаж самарсны дараа баншаа нэмж чанана. Ядарч тамирдсан үед эм болдог цай юм. Ингэж хөөрөгдсөн цайг уухын өмнө аяганыхаа ууранд битүү утвал илүү ядаргаа тайлах үр дүнтэй гэж үздэг.
9. Сүүлтэй цай – Бор цайгаа эхлээд тусад нь чанаж тавина. Тогоонд хүний тоогоор бэлдэж нимгэн хэрчсэн хонины уураг сүүл хийж хуурна. Сүүлний тос нь ялгарч борлоод ирэх үед гурил үрж хуураад цайгаа дээр нь хийж таглаж буцалгана. Давс нэмж амтлаад сүүгээ хийж буцалгаад самарч аагшуулна.
10. Борцтой шар будаатай цай - Бор цайгаа эхлээд тусад нь чанаж тавина. Тогоонд цөцгийн тос хийж халаагаад гурил үрж хуурна. Хатаасан монгол борц нүдэж нунтаглаад 2 халбага хэртэйг хийж хуураад дээр нь бэлдсэн цайгаа хийж таглаж буцалгана. Үүн дээр шар, цагаан будааны аль нэгийг хийж чанаж болно. Будаа болмогц сүүгээ нэмж буцалгаад самарч бэлэн болгоно.
11. Борцтой цагаан будаатай цай- дээрхийн адил
12. Долоон банштай цай – Энэ нь дээрх банштай цайны адил бөгөөд ардын эмчилгээний чанартай, багаахан цайнд долоон банш хийж чанаад ууранд нь утаж ууж хөлсөө гаргаж ядаргаагаа тайлдаг цай гэдэг.
13. Цайтай сүү – Энэ нь мөн эмчилгээний чанартай бөгөөд тогоонд сүү хийж буцалгаад дээр нь ногоон цайны хуурай ургамлаа хийж чанана. Цайтай сүүгээ халуунаар нь утаж уух нь ядаргаа тайлж илааршуулдаг гэсэн ээжийн маань жор билээ. Халуун ууранд нь утахын тулд толгой дээгүүрээ том алчуур нөмрөөд цайгаа уух арга юм.
14. Хужиртай цай – Хужир нь байгалийн гаралтай эрдэс, кали болон натрийн давс учраас хааяа цайнд хийж уухад сайн гэдэг.
15. Чөмөгний ястай цай – Хонины чөмөгний ясыг цайнд чанаж уухыг мөн эмчилгээний чанартай гэж үздэг. Аль ч төрлийн цайнд ташиж хагалсан чөмөгний ясыг хийж чанаж болно. Эмээгийн маань данханд заавал нэг яс байгаа харагддагсан.
16. Тойгны ястай цай – Цайгаа чанахдаа тойгны яс хийж чанах энэ цай нь ядаргаа тайлах цай гэж үздэг.
17. Цагаан тос самарсан цай – Сүүтэй цайгаа чанаад хуршиж амт ороогүй, шинэ цагаан тос хийж сайтар самран аагшуулна.
18. Хөөрцөглөсөн цай – Энэ нь халуун тосонд хуурсан гурил дээр шингэн цай хийхэд их уур гарч хөөрөх бөгөөд түүнийг гадагш алдалгүй таглаж буцалгахыг хөөрцөглөх гэж нэрийддэг.
19. Харин үүнээс арай өөрөөр тайлбарласан нь Ц.Энхбаярын “Ээжийн чанасан цай” нийтлэлд “Монголчууд хөөрцөгөнд хийж бүлсэн цайг хөөрцөглөсөн цай гэж нэрлэдэг байна. Хийцтэй цайгаа чанаад хөөрцөгөнд хийж сайтар бүлдгээрээ онцлогтой.” гэсэн байна.
20. Хээрийн цай – Хээрийн цай амттай гэж монголчууд хэлдэг. Хээр гурван чулуу тулаад ил гал дээр ямарч цай чанахад галын үнэр, хээрийн агаар нэвчээд аагтай амттай болдог.
21. Хорхоглож чанасан цай – Тогоонд усаа хийж буцалгаад цайны ургамал, давс, сүүгээ хийж дотор нь улайтгасан чулуу хийж таглах арга. Монгол хорхог хийдэг аргаар цайг бас чанана.
22. Халгайтай цай – Цайнд нялх халгай, гоньд, цагаан гаа болон бусад төрлийн эмийн ургамлыг хийж чанаж эмчилгээнд хэрэглэдэг. Халгайг 4-5 салаа болтол /5-6сард/ ургасан нялх үед түүж хатаана. Хатаасан халгайг нүдэж нунтаглаад тосонд бага зэрэг хуурч, сүүтэй цайндаа хийж сайн сатарч буцалгана. Нүдсэн халгайг Зл цайнд хоолны халбагаар гурвыг хийнэ. Цайгаа мах, сүүлээр амт оруулна.[2]
23. Цагаан тостой бор цай – Бор цай чанаж аягандаа цагаан тос хийж хийж уудаг заншил.
24. Арвайн гурилтай цай – Арвайн гурилыг цөцгийн тосонд хуураад дээрээс нь бор цайгаа хийж буцалгаад, давс нэмж, сүлээд сайн самарч буцалгана.
25. Цулхиртай цай - Цулхирын гурилыг жаахан тосонд зөөлөн гал дээр хуурч шаргал өнгөтэй болоход нь бэлэн цайгаа дээрээс нь хийж огцом буцалгаад самарна. Цайгаа сүлж бэлэн болгоод хутгаж аягална. / өтгөн хэсэг нь тунаад байдаг учир/ Зл цайнд 150гр цулхирын гурил, шар тос, сүү, давсыг өөрийн дуртай хэмжээгээр нэмнэ.
26. Битүү цай 1 - Таглаа сайтай саванд цай, сүү, шар тос, ус, давс зэргийг бүгдийг нь нэг мөсөн хийж сайн таглаад буцалгана. Орцыг өөрийн хэрэгцээ, сонирхолдоо тохируулна.
27. Загасгалтай цай - Ãовийнхон энэ цайг уух дуртай. Зун, намрын цагт загасгалыг түүж хатаана. Хатаасан загасгалыг сүүтэй цай, хийцтэй цайнд хийж буцалгана.Цай буцлаад шар ногоон өнгөтэй болмогц цай бэлэн болно. Загасгал гэж бутлаг ургамал байдаг. Нунтаглахын зэрэгцээ ганц хоёр мөчрөөр нь ч хийж болдог. Гурван литр цайнд 60гр загасгалын нунтаг, бага зэрэг шар тос, сүү, давсыг сонирхолдоо тааруулан хийнэ.
28. Говь гурван сайхан цай - Шаарыг шүүсэн сүүтэй цай, хийцтэй цайнд хонины хэдэн хэрчим мах , нимгэн зүссэн сүүл хийж буцалгана. Бэлэн болмогц уудалж нэг аяганд нэг хэрчим сүүл, хоёр хэрчим мах оруулан аягална.
29. Хонины годонтой цай – Хийцтэй цайнд хонины сүүлний годон хүний тоогоор хийж чанана.
30. Mөөгтэй цай – Мөөгийг эмчилгээний зориулалтаар цайнд хийж чанадаг.
31. Битүү цай 2 – Том тогоонд усаа буцалгасны дараа тусд нь вааран саванд ус, цай, сүү, давс, шар тос хийж элдсэн гурилаар бүтээгээд тогоондоо хийж таглан битүү жигнэж болгоно.
32. Цагаан гаатай цай – Цагаан гааг нунтаглан цайгаа бэлэн болохын өмнөхөн тал цайны халбага хэртэй хийж амтална. Энэ нь мөн тамир тэнхээ оруулахад тустай гэж үздэг.
33. Гоньдтой цай – Хоол боловсруулах үйл ажиллагаанд тустай.
34. ªөөлд цай - эхэлж бор цайгаа бэлдэж тавиад тогоондоо сүүгээ хийж дээр нь хуурай цайгаа нэмж хийж буцалгаад давсаар амталсны дараа бор цайгаа хольж самардаг байна.
35. Цоргисон цай - Цайны идээг ууранд хийж маш сайн нунтаглаад шар тосонд хуурна. Сайн хутгаж хуурахдаа түлэхгүйг хичээгээрэй. Хуурсан цайн дээрээ буцалсан ус давсаа хийн олон дахин самарна. Ингэж чанасан цайг цоргисон цай гэнэ.
36. Таван тансагтай цай - Монголчууд таван тансагтай цай гэж цай, давс, хужир, сүү. шар тостой цайг нэрлэж байжээ. Энэ цайг одоо ч зарим нутагт хэрэглэж байна. Сүүтэй цайтай ижил чанана. Харин хужирыг 5л цайнд нэг хоолны халбагаар тооцож хийнэ.
37. Толгойн ястай цай- Хонины толгойн гавалын ясыг хагалж аваад бэлэн болсон сүүтэй цай, хийцтэй цайн дээрээ ясаа хийж чанадаг. Ийм цайг Төв аймгийнхан чанах дуртай.
38. Óâñûí Ẻíòýé öàé – Áîðöíû ººõèéã õàéëóóëæ ãóðèë íýìæ Ẻãíºð¿¿ëæ õóóðààä, äýýðýýñ íü áýëäñýí áîð öàéãàà õèéæ áóöàëãàíà. Äàðàà íü ñ¿¿ íýìæ äàâñàà òààðóóëæ ñàéòàð ñàìðàí áîëãîíî.
39. Хөхүүрийн тостой цай – Цайндаа хөхүүрийн амсар дахь тосноос хийж самрана.
40. Хярам – цайны ургамал хийхгүйгээр усаа буцалгаад дээрээс нь сүү хийж чанах

Эх сурвалж: http://blusesk.blogspot.com/2013/04/blog-post.html